Manifest da la Partida communistica

by Karl Marx e Friedrich Engels

In spiert va enturn en l’Europa – il spiert dal communissem. Tut las pussanzas da l’Europa veglia èn s’unidas per far ina sontga chatscha sin quest spiert, il papa ed il zar, Metternich e Guizot, radicals franzos e policists tudestgs.

Tge partida d’opposiziun na fiss betg gia vegnida discreditada da ses adversaris regents sco communistica? E tge partida d’opposiziun n’avess betg gia refusà decididamain la reproscha disfamanta dal communissem, e quai tant envers la glieud d’opposiziun pli avanzada sco er envers ses adversaris reacziunars?

Da quest fatg resortan duas chaussas:

Il communissem vegn gia renconuschì da tut las pussanzas europeicas sco ina pussanza.

Igl è pia nairas uras ch’ils communists fetschian palais davant l’entir mund lur punct da vista, lur intents, lur tendenzas e ch’els opponian a las paraulas dal spiert dal communissem in manifest da la partida sco tal.

Per quest intent èn sa radunads communists da las pli differentas naziunalitads a Londra ed han concepì il suandant manifest che vegn publitgà en lingua englaisa, franzosa, tudestga, taliana, flama e danaisa.

I. Bourgeois e proletari

L’istorgia da tutta societad da fin qua è l’istorgia da cumbats da classa.

Liber e sclav, patrizian e plebeian, barun e serv, burgais da mastergnanza e giarsun, ditg curt, oppressur e supprimì èn stads en opposiziun permanenta in cun l’auter, han manà in cumbat nuninterrut, baud zuppà, baud avert, in cumbat, il qual è mintga giada ì a fin ubain cun ina transfurmaziun revoluziunara da l’entira societad, ubain cun il declin communabel da las classas cumbattantas.

En las epocas da l’istorgia precedentas chattain nus bunamain dapertut ina structuraziun cumpletta da la societad en divers stans, ina gradaziun multifara da las posiziuns socialas. Dal temp da l’Imperi roman avain nus patrizians, chavaliers, plebeians, sclavs; en il temp medieval signurs feudals, vasals, burgais da mastergnanza, giarsuns, servs ed ultra da quai en prest mintgina da questas classas anc sutdivisiuns spezialas.

La societad burgaisa moderna ch’è resortida da la fin da la societad feudala n’ha betg schlià ils cuntrasts da classa. Ella ha be plazzà novas classas, novas cundiziuns da la suppressiun, novas furmas dal cumbat al lieu da las veglias.

Nossa epoca, l’epoca da la bourgeoisia, è però segnada dal fatg ch’ella ha simplifitgà ils cuntrasts da classa. L’entira societad sa divida pli e pli en dus gronds champs ostils, en duas grondas classas che stattan directamain visavi ina a l’autra – bourgeoisia e proletariat.

Dals servs dal temp medieval èn resortids ils burgais davant las portas da las emprimas citads; e da quels èn sa sviluppads ils emprims elements da la bourgeoisia.

La scuverta da l’America e la navigada enturn l’Africa han stgaffì a la bourgeoisia naschinta in nov champ d’activitad. Il martgà da l’India Orientala e da la China, la colonisaziun da l’America, il stgomi cun las colonias, l’augment dals meds da barat e da las raubas insumma han procurà al commerzi, a la navigaziun, a l’industria per in progress maidudì e pussibilità uschia a l’element revoluziunar entaifer la societad feudala scrudanta da sa sviluppar sveltamain.

La moda feudala u da las mastergnanzas da manar l’industria da fin qua na bastava betg pli per ademplir il basegn che creschiva cun ils novs martgads. A lur lieu è passada la manufactura. Ils maisters da las mastergnanzas èn vegnids substituids tras la classa mesauna industriala. La spartiziun da la lavur tranter las differentas corporaziuns è svanida en vista a la spartiziun da la lavur en ils singuls lavuratoris sezs.

Ma ils martgads han cuntinuà a crescher e cun quels era il basegn. Er la manufactura na bastava betg pli. Qua han il vapur e la maschinaria revoluziunà la producziun industriala. Al lieu da la manufactura è passada l’industria gronda moderna, al lieu da la classa mesauna industriala èn passads ils milliunaris industrials, ils schefs d’entiras armadas industrialas, ils bourgeois moderns.

L’industria gronda ha creà il martgà mundial, il qual la scuverta da l’America aveva preparà. Il martgà mundial ha manà en il commerzi, en la navigaziun, en las communicaziuns per terra ad in immens svilup. Quel è s’effectuà danovamain sin l’extensiun da l’industria, ed en la medema mesira sco che l’industria, la navigaziun, las viafiers èn expandidas, è sa sviluppada la bourgeoisia, augmentond ses chapitals e stgatschond a l’ur tut las classas che derivavan dal temp medieval.

Nus vesain pia co che la bourgeoisia moderna sezza è il product d’in lung svilup, d’ina retscha da transfurmaziuns sin ils secturs da la producziun e dal traffic.

Mintgina da questas etappas da svilup da la bourgeoisia è stada accumpagnada d’in progress politic correspundent. Stan supprimì sut il domini dal signur feudal, associaziuns armadas cun administraziun autonoma en la communa, qua republica citadina independenta, là terz stan tributar da la monarchia, alura dal temp da la manufactura cuntrapais a la noblezza entaifer la monarchia da stans u absoluta e fundament principal da las grondas monarchias insumma, ha ella finalmain acquistà – dapi ch’è s’etablida la gronda industria ed il martgà mundial – entaifer il stadi represchentativ modern il domini politic exclusiv. La pussanza statala moderna è be ina giunta ch’administrescha las fatschentas communablas da l’entira classa bourgeoisa.

La bourgeoisia ha giugà en l’istorgia ina rolla ordvart revoluziunara.

La bourgeoisia, nua ch’ella è vegnida a la pussanza, ha destruì tut las relaziuns feudalas, patriarcalas, idillicas. Ella ha stgarpà senza remischun ils lioms feudals taclads che liavan l’uman vi da ses superiur natiral e n’ha laschà nagin liom tranter uman ed uman che be il spir interess, il pajament en daner blut senza nagin sentiment. Il sontg snuizi da l’intgant pietus, da la fascinaziun chavaleresca, da la melanconia filistrusa ha ella najentà en l’aua, fraida sco glatsch, da la calculaziun egoistica. Ella ha transfurmà la dignitad persunala en la valur da stgomi e tschentà al lieu da las nundumbraivlas libertads garantidas e bain acquistadas la ina e suletta libertad da commerzi senza scrupels. Ella ha, ditg cun in pled, plazzà al lieu dal sfruttament zuglià en illusiuns religiusas e politicas l’explotaziun averta, impertinenta, directa, setga.

La bourgeoisia ha privà da lur gloriola tut las activitads che vegnivan contempladas fin qua cun respect ed ina tema pietusa. Ella ha transfurmà il medi, il giurist, il prer, il poet, l’um da la scienza en ses agens lavurants cunter pajament.

La bourgeoisia ha stratg davent da las relaziuns da famiglia il vel commuventant e sentimental ed ha reducì quellas sin ina spira relaziun da daners.

La bourgeoisia ha revelà quant fitg che la brutala manifestaziun da forza, la quala la reacziun admira talmain vi dal temp medieval, ha chattà sia perfetga cumplettaziun en la pli lassa marschadetgna. Pir ella ha cumprovà, tge che l’activitad dals umans è buna da prestar. Ella ha realisà tut autras ovras miraculusas che piramidas egipzianas, aquaducts romans e catedralas goticas, ella ha exequì tut autras acziuns che migraziuns dal pievel e cruschadas.

La bourgeoisia na po betg exister senza revoluziunar d’in cuntin ils instruments da producziun, pia las cundiziuns da producziun, vul dir tut las relaziuns socialas. Da conservar a moda stabla la veglia moda da producir furmava percunter la cundiziun d’existenza da tut las classas industrialas da pli baud. La midada cuntinuanta da la producziun, la stremblida nuninterrutta da tuttas relaziuns socialas, la malsegirtad ed il moviment sempitern distinguan l’epoca dal bourgeois da tut las precedentas. Tut las relaziuns fixas ch’avevan fatg ruina èn vegnidas schliadas ensemen cun lur suita da venerablas ideas e contemplaziuns, e tut las novas daventan veglias avant ch’ellas pon sa marventar. Tut quai che regorda als stans e che stat sidretg svapurescha, tut il sontg vegn profanà ed ils umans èn finalmain sfurzads da contemplar lur posiziun en la vita, lur relaziuns vicendaivlas cun egliada nunsentimentala.

Il basegn da realisar ina vendita adina pli expandida per ses products chatscha la bourgeoisia sur l’entir globus. Dapertut sto ella s’ignivar, dapertut sto ella engrondir, dapertut sto ella stgaffir connexiuns.

Tras explotaziun dal martgà mundial ha la bourgeoisia furmà la producziun ed il consum da tut ils pajais a moda cosmopolitica. Per grond displaschair dals reacziunars ha ella stratg a l’industria il funs naziunal sut ils pes. Las industrias naziunalas vegliandras èn vegnidas destruidas e vegnan anc destruidas mintga di. Ellas vegnan stgatschadas tras novas industrias, l’introducziun da las qualas daventa ina dumonda existenziala per tut las naziuns civilisadas. Igl èn quai industrias che n’elavuran betg pli materias primas indigenas, mabain talas che derivan da las zonas las pli lontanas, ed ils fabricats da las qualas na vegnan betg be consumads en il pajais sez, mabain en tuttas parts dal mund a medem temp. Al lieu dals vegls basegns che pudevan vegnir cuntentads cun products dal pajais passan novs, ils quals dumondan suenter ils products dals pajais e climas ils pli allontanads per pudair vegnir cuntentads. Al lieu da la veglia autosuffizienza e retratgadad locala e naziunala passa in traffic sin tuttas varts, ina dependenza generala da las naziuns ina da l’autra. E sco en la producziun materiala, uschia capiti er en la producziun spiertala: Ils products spiertals da las singulas acziuns daventan in bain communabel. L’unilateralitad e stretgezza naziunala daventa pli e pli impussibla ed or da las bleras litteraturas naziunalas e localas sa furma ina litteratura mundiala.

Tras il svelt meglierament da tut ils instruments da producziun e tras las communicaziuns ch’èn simplifitgadas fitg ferm, tira la bourgeoisia tut las naziuns, er las barbaricas, en la civilisaziun. Ils pretschs favuraivels da sia rauba furman l’artigliaria greva, cun la quala ella sajetta en paglia tut ils mirs chinais, cun la quala ella fa capitular il pli endirì odi dals barbars cunter ils esters. Ella sforza tut las naziuns da s’appropriar la moda da producziun da la bourgeoisia, sch’ellas na vulan betg ir a smerscha; ella las sforza d’introducir l’uschenumnada civilisaziun tar ellas sezzas, vul dir da daventar bourgeois. Cun in pled: Ella stgaffescha a sasezza in mund tenor l’agen purtret.

La bourgeoisia ha suttamess la champagna al domini da la citad. Ella ha stgaffì enormas citads, ella ha augmentà massivamain il dumber da la populaziun citadina envers la rurala ed uschia stratg davent ina part considerabla da la populaziun da l’idiotissem da la vita sin la champagna. E sco ch’ella ha fatg dependenta la champagna da la citad, uschia ha ella fatg dependents ils pievels barbarics e mez barbarics dals civilisads, ils pievels purils dals pievels bourgeois, l’Orient da l’Occident.

La bourgeoisia schlia pli e pli la sparpagliaziun dals meds da producziun, dal possess e da la populaziun. Ella ha aglomerà la populaziun, ha centralisà ils meds da producziun e concentrà il possess en paucs mauns. La consequenza da quai è stada la centralisaziun politica. Provinzas independentas, quasi be alliadas, segnadas da differents interess, leschas, regenzas e duanas, èn vegnidas chatschadas ensemen en ina naziun, ina regenza, ina lescha, in interess da classas naziunal, ina lingia da cunfin.

En ses domini da las classas da gnanc tschient onns ha la bourgeoisia stgaffì forzas da producziun en pli gronda massa e pli colossalas che tut las generaziuns precedentas ensemen. Submissiun da las forzas da la natira, maschinaria, applicaziun da la chemia en l’industria ed en la cultivaziun dad ers, navigaziun a vapur, viafiers, telegrafs electrics, urbarisaziun d’entiras parts dal mund, navigaziun creschenta sin ils flums, svilup d’entiras populaziuns – tge tschientaner precedent avess sminà che talas forzas da producziun fissan zuppadas en la lavur da la societad.

Nus avain però vis: ils meds da producziun e da traffic, a basa dals quals è sa furmada la bourgeoisia, èn vegnids furmads en la societad feudala. Ad in tschert nivel dal svilup da quests meds da producziun e da traffic han las relaziuns, entaifer las qualas la societad feudala produciva e barattava, l’organisaziun feudala da l’agricultura e manufactura, cun in pled las relaziuns da possess feudalas, betg pli correspundì a las forzas productivas gia sviluppadas. Ellas han franà la producziun enstagl da la promover. Ellas èn sa transfurmadas en tantas chadainas. Quellas han stuì vegnir siglientadas ed ellas èn vegnidas siglientadas.

Las veglias relaziuns èn vegnidas remplazzadas tras la concurrenza libra cun la constituziun sociala e politica che correspundeva a quella, cun il domini economic e politic da la classa bourgeoisa.

Davant noss egls capita in moviment cumparegliabel. Las cundiziuns da producziun e da traffic burgaisas, las relaziuns da possess burgaisas, la societad burgaisa moderna ch’ha striunà meds da producziun e da traffic uschè immens sumeglia il striun che na dumogna betg pli las forzas sutterranas ch’el ha clamà natiers. Dapi decennis è l’istorgia da l’industria e dal commerzi be pli l’istorgia da l’indignaziun da las forzas da producziun modernas cunter las cundiziuns da producziun modernas, cunter las relaziuns da possess che furman las cundiziuns da viver da la bourgeoisia e da ses domini. I basta da numnar las crisas da commerzi, las qualas mettan cun lur return periodic adina pli fitg en dumonda l’existenza da l’entira societad burgaisa. En rom da las crisas da commerzi vegn destruida regularmain ina gronda part betg be dals products ch’èn vegnids producids, mabain schizunt da las forzas productivas ch’èn gia vegnidas stgaffidas. En questas crisas rumpa ora in’epidemia sociala che fiss cumparida a tut las epocas precedentas sco absurditad – l’epidemia da la surproducziun. La societad sa chatta tuttenina bittada enavos en in stadi da barbaria mumentana; ina fomina, ina guerra da devastaziun generala la paran d’avair privà da tut las mangiativas; l’industria, il commerzi paran d’esser destruids e daco? Perquai ch’ella posseda memia bler civilisaziun, memia bleras victualias, memia bler industria, memia bler commerzi. Las forzas da producziun che la stattan a disposiziun na servan betg pli a l’avanzament da la civilisaziun burgaisa e da las relaziuns da possess burgaisas; il cuntrari, ellas èn daventadas memia immensas per questas relaziuns, ellas vegnan impedidas dad ellas ed uschè spert ch’ellas surventschan quest impediment, mettan ellas tut sutsura la societad burgaisa, pericliteschan ellas l’existenza dal possess burgais. Las relaziuns burgaisas èn daventadas memia stretgas per tschiffar la ritgezza ch’ellas han stgaffì. – En tge moda surmunta la bourgeoisia las crisas? D’ina vart tras la destrucziun sfurzada d’ina massa da forzas da producziun; da l’autra vart tras la conquista da novas forzas e tras l’explotaziun anc pli radicala dals vegls martgads. En tge moda pia? Cun preparar crisas anc pli vastas e pli grondas e cun minimar ils meds che gidassan a prevegnir a las crisas.

Las armas, cun las qualas la bourgeoisia ha terrà il feudalissem, sa drizzan uss cunter la bourgeoisia sezza.

Ma la bourgeoisia n’ha betg be furmà las armas che portan ad ella la mort; ella ha er schendrà ils umens che vegnan a purtar questas armas – ils lavurants moderns, ils proletaris.

En la medema mesira sco che sa sviluppa la bourgeoisia, vul dir il chapital, en la medema mesira sa sviluppa er il proletariat, la classa dals lavurants moderns, ils quals vivan be uschè ditg sco ch’els chattan lavur ed ils quals chattan be uschè ditg lavur sco che lur lavur augmenta il chapital. Quests lavurants, che ston vender sasezs toc per toc, furman ina rauba sco mintg’autra martganzia ed èn perquai exposts tuttina ferm a tut las peripezias da la concurrenza, a tut las fluctuaziuns dal martgà.

Tras l’extensiun da las maschinas e la spartiziun da la lavur ha la lavur dals proletaris pers tut ses caracter independent e tras quai tut sia fascinaziun per il lavurant. El vegn degradà ad in accessori da la maschina, dal qual vegn be spetgada la manipulaziun la pli simpla, monotona e che sa lascha emprender il pli tgunsch. Ils custs ch’il lavurant chaschuna sa restrenschan perquai quasi be a las victualias ch’el dovra per mantegnair sasez e per la multiplicaziun da sia razza. Il pretsch d’ina rauba, pia er da la lavur, correspunda però a ses custs da producziun. En la medema mesira sco che crescha l’aversiun cunter la lavur, sa sbassa perquai la paja. Ed anc dapli: en la medema mesira sco che s’augmentan la maschinaria e la spartiziun da la lavur, en la medema mesira crescha er la quantitad da lavur, saja quai tras in augment da las uras da lavur, saja quai tras in augment da la lavur che sto vegnir prestada en in temp fixà, saja quai tras in augment da la prestaziun da las maschinas etc.

L’industria moderna ha transfurmà il pitschen lavuratori dal maister patriarcal en la gronda fabrica dal chapitalist industrial. Las massas da lavurants chatschadas ensemen en la fabrica vegnan organisadas da schuldads. Sco simpels schuldads industrials vegnan els tschentads sut la surveglianza d’ina entira ierarchia da sutuffiziers ed uffiziers. Els n’èn betg be famegls da la classa dals bourgeois, dal stadi da bourgeois, els èn mintga di e mintg’ura supprimids da la maschina, dal survegliader e surtut dal singul bourgeois che producescha. E pli avertamain ch’ella proclamescha il gudogn sco sia davosa finamira, e pli pedant, malvulì e tribulant che quest despotissem daventa.

Pli pauc che la lavur a maun pretenda inschign e forza, vul dir pli fitg che l’industria moderna sa sviluppa, e pli fitg che la lavur dals umens vegn remplazzada tras quella da las dunnas e dals uffants. Differenzas da schlattaina e da vegliadetgna n’han pli nagina relevanza sociala per la classa dals lavurants. I dat be pli instruments da lavur che chaschunan tut tenor vegliadetgna e schlattaina differents custs.

È il sfruttament dal lavurant tras il fabritgant terminà tant enavant ch’el survegn sia paja en daner contant, alura dattan las autras parts da la bourgeoisia a dies ad el, il possessur da la chasa, il cromer, l’emprestader sin pegn etc.

Las pitschnas cumparts da classa mesauna da fin qua, ils pitschens industrials, commerziants e rentiers, ils mastergnants e purs, tut questas classas crodan en il proletariat, per part perquai che lur pitschen chapital na basta betg per metter ad ir l’industria gronda e sto suttacumber a la concurrenza cun ils chapitalists pli gronds, per part perquai che lur inschign vegn svalità tras novas furmas da producziun. Uschia sa recrutescha il proletariat or da tut las classas da la populaziun.

Il proletariat percurra divers stgalims da svilup. Ses cumbat cunter la bourgeoisia cumenza cun si’existenza.

A l’entschatta cumbattan ils singuls lavurants, alura ils lavurants d’ina fabrica, alura ils lavurants d’in singul sectur da lavur en in lieu cunter il singul bourgeois ch’als explotescha directamain. Els drizzan lur attatgas betg be cunter las cundiziuns da producziun burgaisas, els las drizzan cunter ils instruments da producziun sezs; els disfan la rauba estra che fa concurrenza, els destrueschan las maschinas, els dattan fieu a las fabritgas, els emprovan da reconquistar la posiziun dal lavurant medieval ch’è ida a perder.

Sin quest stgalim furman ils lavurants ina massa sparpagliada en l’entir pajais e dividida tras la concurrenza. E tegnan ils lavurants ensemen en massas, sche n’è quai anc betg la consequenza da lur atgna reuniun, mabain da la stenta da la bourgeoisia, la quala sto metter en moviment l’entir proletariat per cuntanscher sias atgnas finamiras politicas ed è per il mument er anc capabla da far quai. Sin quest stgalim na cumbattan ils proletaris pia betg lur inimis, mabain ils inimis da lur inimis, las restanzas da la monarchia absoluta, ils proprietaris da terren, ils bourgeois betg industrials, la burgaisia pitschna. L’entir moviment istoric sa concentrescha uschia en ils mauns da la bourgeoisia; mintga victoria che vegn cuntanschida en questa moda, è ina victoria da la bourgeoisia.

Ma cun il svilup da l’industria na crescha il proletariat betg be; el vegn er chatschà ensemen en massas pli grondas, sia forza crescha ed el s’accorscha adina pli fitg da quella. Ils interess, las situaziuns da vita entaifer il proletariat sa guliveschan adina pli fitg, disfaschond la maschinaria pli e pli fitg las differenzas tranter las lavurs e smatgond ella la paja quasi dapertut sin in nivel tuttina bass. La concurrenza creschenta dals bourgeois tranter pèr e las crisas commerzialas che resultan da quai fan balluccar adina pli fitg la paja dals lavurants; la maschinaria che sa sviluppa adina pli spert e daventa adina meglra fa daventar adina pli malsegira lur entira posiziun sociala; adina pli fitg survegnan las collisiuns tranter il singul lavurant ed il singul bourgeois il caracter da collisiuns tranter duas classas. Ils lavurants cumenzan a furmar coaliziuns cunter ils bourgeois; els sa reuneschan per defender lur paja. Els fundeschan sezs associaziuns stablas per sa proveder cunter questas indignaziuns occasiunalas. Per part rumpa il cumbat ora en furma da sullevaziuns.

Da temp en temp victoriseschan ils lavurants, ma be per in mument. Il vair resultat da lur cumbats na giascha betg en il success immediat, mabain en la reuniun dals lavurants che s’extenda adina pli fitg. Quella vegn promovida tras ils meds da communicaziun creschents che vegnan producids da l’industria gronda e che laschan entrar en contact in cun l’auter ils lavurants da las differentas localitads. I dovra però il contact per centralisar ils blers cumbats locals – ch’èn dapertut da medem caracter – tar in cumbat da classa. Mintga cumbat da classa è però in cumbat politic. E la colliaziun, per la quala ils burgais dal temp medieval cun lur vias lateralas han duvrà tschientaners, vegnan ils proletaris cun las viafiers da realisar en paucs onns.

Quest’organisaziun dals proletaris ad ina classa, e tras quai ad ina partida politica, vegn mintga mument puspè siglientada tras la concurrenza tranter ils lavurants sezs. Ma ella sa furma adina puspè da nov, pli ferma, pli solida, pli pussanta. Ella sforza da renconuscher singuls interess dals lavurants en furma da lescha, e quai cun trair a niz la spartiziun da la bourgeoisia tranter sai. Uschia sco che quai è capità tar la regulaziun da diesch uras en l’Engalterra.

Insumma promovan las collisiuns da la veglia societad en divers reguards il svilup dal proletariat. La bourgeoisia sa chatta en in cumbat permanent: a l’entschatta cunter l’aristocrazia; pli tard cunter quellas parts da la bourgeoisia sezza, da las qualas ils interess èn vegnids en conflict cun il progress da l’industria; ed adina cunter la bourgeoisia da tut ils pajais esters. En tuts quests cumbats sa senta ella necessitada d’appellar al proletariat, da recurrer a ses agid e da strair quel uschia en il moviment politic. Ella sezza lascha pia prevegnir al proletariat ses agens elements da furmaziun, vul dir armas cunter sasezza.

Ultra da quai vegnan, sco che nus avain vis, bittadas tras il progress da l’industria entiras cumparts da la classa regenta en il proletariat u almain smanatschadas en lur cundiziuns da viver. Er tras quellas vegnan tiers al proletariat ina massa elements da furmaziun.

Ed en temps nua ch’il cumbat da classa s’avischina a la decisiun, surpiglia il process da dissoluziun entaifer la classa regenta, entaifer l’entira veglia societad, in caracter talmain passiunà e viv ch’ina pitschna part da la classa regenta sa separa da quella e s’unescha cun la classa revoluziunara, la classa che porta l’avegnir en ses mauns. Sco ch’ina part da l’aristocrazia aveva pli baud midà tar la bourgeoisia, uschia mida uss pia ina part da la bourgeoisia tar il proletariat e surtut ina part dals ideologs da la bourgeoisia, ils quals han elavurà la chapientscha teoretica da l’entir moviment istoric.

Da tut las classas che stattan ozendi en fatscha a la bourgeoisia, è be il proletariat ina classa propi revoluziunara. Las ulteriuras classas scrodan e svaneschan cun l’industria gronda, entant ch’il proletariat è ses agen product.

La classa mesauna, il pitschen industrial, il pitschen commerziant, il mastergnant, il pur, els tuts cumbattan la bourgeoisia per segirar da la ruina lur existenza sco classa mesauna. Els n’èn pia betg revoluziunars, mabain conservativs. Anc dapli, els èn reacziunars, pertge ch’els emprovan da manar enavos la roda da l’istorgia. E là nua ch’els èn revoluziunars, èn els quai en vista a la transiziun en il proletariat ch’als spetga proximamain; els na defendan pia betg lur interess actuals, mabain futurs e bandunan lur agen puntg da vista per surpigliar quel dal proletariat.

Il proletariat da lumpas, questa marschira passiva da la classa la pli bassa da la veglia societad, vegn per part bittada en il moviment tras ina revoluziun proletaria. En vista a sia situaziun da vita vegn el ad esser pli inclinà da sa laschar cumprar per acziuns reacziunaras.

Las cundiziuns da viver da la veglia societad èn gia destruidas en las cundiziuns da viver dal proletariat. Il proletari n’ha nagin possess; sia relaziun envers dunna ed uffants n’ha nagut communabel pli cun la relaziun da famiglia burgaisa. La lavur industriala moderna, la submissiun moderna sut il chapital – la quala è la medema en l’Engalterra sco en Frantscha, en l’America sco en Germania – al ha privà da tut caracter naziunal. Las leschas, la morala, la religiun furman per el medemamain tras e tras sentenzias burgaisas, davos las qualas sa zuppan gist tants interess burgais.

Tut las classas precedentas ch’eran arrivadas a la pussanza, han empruvà da segirar lur posiziun sociala acquistada cun suttametter l’entira societad a lur cundiziuns d’appropriaziun. Als proletaris reusseschi be da conquistar las forzas productivas socialas cun abolir lur atgna moda d’appropriaziun actuala e tras quai l’entira moda d’appropriaziun d’enfin qua. Ils proletaris n’han da segirar nagut dal lur, els han da destruir tutta segirezza privata d’enfin qua e tuttas assicuranzas privatas.

Tut ils moviments d’enfin qua eran moviments da minoritads u en l’interess da minoritads. Il moviment proletar è il moviment autonom da l’immensa maioritad en l’interess da l’immensa maioritad. Il proletariat, la classa la pli bassa da la societad actuala, na po betg s’auzar, na po betg star en pe senza che l’entira surstructura da las classas che furman la societad uffiziala vegnia siglientada en l’aria.

Cumbain betg nà dal cuntegn, è il cumbat dal proletariat cunter la bourgeoisia tuttina da la furma ennà l’emprim in cumbat naziunal. Il proletariat da mintga singul pajais sto l’emprim sa chapescha vegnir a frida cun si’atgna bourgeoisia.

Cun dissegnar las fasas las pli generalas dal svilup dal proletariat, avain nus suandà entaifer la societad vertenta la guerra burgaisa pli u main zuppada fin a quel punct, nua ch’ella rumpa ora en ina revoluziun averta ed il proletariat stabilescha ses domini tras la cupitga violenta da la bourgeoisia.

Tut la societad d’enfin qua sa basava, sco che nus avain vis, sin il cuntrast tranter la classa supprimenta e la classa supprimida. Per pudair supprimer ina classa, ston però esser segiradas las cundiziuns entaifer las qualas ella po almain manar si’existenza da famegl. En la sclavitid è il serv sa lavurà si al commember da la communa, tuttina sco il burgais pitschen al bourgeois sut il giuf da l’absolutissem feudalistic. Il lavurant modern però, enstagl da s’elevar cun il progress da l’industria, sfundra adina pli profund sut las cundiziuns da si’atgna classa. Il lavurant degenerescha al pauper ed il pauperissem sa sviluppa anc pli svelt che la populaziun e la ritgezza. I resorta uschia avertamain che la bourgeoisia è inabla da restar anc pli ditg la classa regenta da la societad e da sfurzar si a la societad sco lescha regulanta las cundiziuns da viver da sia classa. Ella è inabla da reger, perquai ch’ella è inabla da segirar a ses sclav l’existenza schizunt entaifer sia sclavaria, perquai ch’ella è sfurzada d’al laschar crudar en ina situaziun, en la quala ella al sto nutrir, enstagl da vegnir nutrì dad el. La societad na po betg pli viver sut ella, vul dir sia vita n’è betg pli cumpatibla cun la societad.

La premissa fundamentala per l’existenza e per il domini da la classa bourgeoisa furma l’accumulaziun da la ritgezza en ils mauns da privats, la furmaziun e l’augment dal chapital. La premissa dal chapital furma la lavur cunter pajament. La lavur cunter pajament sa basa exclusivamain sin la concurrenza dals lavurants tranter sai. Il progress da l’industria, il qual vegn purtà da la bourgeoisia senza voluntad e senza resistenza, tschenta – pervi da la concurrenza – al lieu da l’isolaziun dals lavurants lur reuniun revoluziunara en furma da l’associaziun. Cun il svilup da la gronda industria vegn la bourgeoisia pia privada dal fundament sco tal, sin il qual ella producescha e s’appropriescha ils products. Ella producescha surtut ses agens chavafossas. Sia spariziun e la victoria dal proletariat èn tuttina inevitablas.

II. Proletaris e communists

En tge relaziun stattan ils communists tar ils proletaris insumma?

Ils communists n’èn nagina partida speziala en congual cun las autras partidas da lavurants.

Els n’han nagins interess che fissan separads dals interess da l’entir proletariat.

Els na tschentan si nagins princips separads, tenor ils quals els vulessan modellar il moviment proletar.

Ils communists sa differenzieschan da las ulteriuras partidas proletarias be per l’ina en quai ch’els accentueschan e fan resortir en ils divers cumbats naziunals dals proletaris ils interess communabels da l’entir proletariat ch’èn independents da la naziunalitad, e per l’autra en quai ch’els represchentan entaifer ils differents stgalims da svilup, ils quals il cumbat tranter il proletariat e la bourgeoisia percurra, adina ils interess da l’entir moviment.

Ils communists furman pia en la pratica la part da las partidas da lavurants da tut ils pajais ch’avanza a moda la pli decidida; ed en la teoria èn els en avantatg envers l’ulteriura massa dal proletariat tras quai ch’els enconuschan las premissas, l’andament ed ils resultats generals dal moviment proletar.

L’intent primar dals communists è il medem sco quel da tut las ulteriuras partidas proletarias: furmar il proletariat ad ina classa, derscher il domini da la bourgeoisia, conquistar la pussanza politica tras il proletariat.

Las sentenzas teoreticas dals communists na sa basan tuttavia betg sin ideas e princips che fissan vegnids inventads u scuverts da quest u l’auter utopist.

Ellas èn be l’expressiun generala da relaziuns facticas d’in cumbat da classa existent, d’in moviment istoric che sa splega davant noss egls. L’aboliziun da las relaziuns da possess d’enfin qua n’è betg ina caracteristica che fiss d’attribuir particularmain al communissem.

Tut las relaziuns da possess èn stadas suttamessas ad in midament istoric cuntinuant, ad ina vieuta istorica cuntinuanta.

La Revoluziun franzosa per exempel ha abolì il possess feudal a favur dal burgais.

Quai che caracterisescha il communissem n’è betg l’aboliziun dal possess insumma, mabain l’aboliziun dal possess burgais.

Ma il possess privat burgais modern furma la davosa e pli perfetga expressiun da la producziun ed appropriaziun dals products che sa fundescha sin cuntrasts da classa, vul dir sin l’explotaziun da l’ina tras l’autra.

En quest senn pon ils communists resumar lur teoria en ina frasa: dissoluziun dal possess privat.

Ins ha fatg a nus communists la reproscha che nus veglian dissolver il possess acquistà ed elavurà persunalmain; il possess che furmia il fundament da tutta libertad, activitad ed autonomia persunala.

Possess elavurà, acquistà e sez gudagnà! Discurris Vus dal possess dal burgais pitschen, dal pur pitschen, il qual è precedì al possess burgais? Nus n’al duvrain betg dissolver, il svilup da l’industria al ha gia abolì ed abolescha mintga di.

U discurris Vus dal possess privat burgais da tempra moderna?

Al stgaffescha però la lavur cunter pajament, la lavur dal proletariat possess? Tuttavia betg. Quella stgaffescha il chapital, vul dir il possess che nizzegia ora la lavur cunter pajament e che sa lascha be multiplitgar sut la cundiziun ch’el stgaffeschia nova lavur cunter pajament, per nizzegiar ora er quella. Il possess en sia furma odierna sa splega en il cuntrast tranter chapital e lavur cunter pajament. Lain pia dar in’egliada a las duas varts da quest cuntrast. Esser chapitalist signifitga d’occupar en la producziun ina posiziun betg mo persunala, mabain che pertutga la societad.

Il chapital è in product cuminaivel e po be vegnir mess en moviment tras in’activitad communabla da blers commembers, gea en davosa instanza be tras l’activitad communabla da tut ils commembers da la societad.

Il chapital n’è perquai nagina pussanza persunala, mabain ina pussanza da l’entira societad.

Vegn il chapital pia transfurmà en possess cuminaivel ch’appartegna a tut ils commembers da la societad, sche na vegn betg transfurmà possess persunal en possess da l’entira societad. Be il caracter social dal possess sa mida. El perda ses caracter da classa.

Lain dar in’egliada a la lavur cunter pajament.

Il pretsch media da la lavur cunter pajament è il minimum da la paja dal lavurant, vul dir la summa da las mangiativas ch’èn necessarias per tegnair en vita il lavurant sco lavurant. Quai ch’il lavurant s’acquista tras si’occupaziun tanscha pia be per restabilir malapaina sia vita. Nus na vulain tuttavia betg dismetter quest’appropriaziun persunala dals products da lavur che servan a restabilir la vita sco tala, in’appropriaziun che na lascha enavos nagin retgav net che pudess dar pussanza sur lavur estra. Nus vulain be schliar il caracter sventiraivel da quest’appropriaziun, tenor il qual il lavurant viva be per augmentar il chapital e viva be tant enavant sco che dumonda l’interess da la classa regenta.

Entaifer la societad burgaisa è la lavur viventa be in med per augmentar la lavur accumulada. Entaifer la societad communistica è la lavur accumulada be in med per schlargiar, enritgir e far avanzar il process da la vita dals lavurants.

En la societad burgaisa dominescha pia il passà sur il preschent, en la societad communistica il preschent sur il passà. En la societad burgaisa è il chapital autonom e persunal, entant che l’individi che lavura è dependent ed impersunal.

E la dissoluziun da questa relaziun numna la bourgeoisia da vulair dissolver la persunalitad e libertad! Bain cun raschun: i sa tracta numnadamain da la dissoluziun da la persunalitad, independenza e libertad da bourgeois.

Cun libertad manegian ins entaifer las cundiziuns da producziun burgaisas actualas il commerzi liber, la cumpra e vendita libra.

Croda però il martgadar, sche croda er il martgadar liber. Las frasas davart il martgadar liber sco er tut las autras tschantscharias da nossa bourgeoisia areguard la libertad han insumma be in senn en connex cun il martgadant lià, cun il burgais supprimì dal temp medieval, ma betg en connex cun l’aboliziun communistica dal martgadar, da las cundiziuns da producziun burgaisas e da la bourgeoisia sezza.

Vus As snuis che nus vulain abolir il possess privat. Ma en Vossa societad existenta è il possess privat abolì per nov dieschavels da ses commembers; el exista gist tras quai ch’el è inexistent per nov dieschavels. Vus ans faschais pia la reproscha che nus veglian abolir in possess, il qual premetta necessariamain che la tarmenta maioritad da la societad na disponia da nagin possess.

Cun in pled: Vus ans reproschais che nus veglian abolir Voss possess. E precis quai vulain nus.

A partir da quel mument che la lavur na po betg pli vegnir midada en ina pussanza sociala monopolisabla, vul dir a partir da quel mument ch’il possess persunal na po betg pli sa transfurmar en in possess burgais, declerais Vus che la persuna saja dissolvida.

Vus concedis pia che ‹persuna› na signifitga per Vus nagut auter ch’il bourgeois, il possessur burgais. Lezza persuna duai tuttavia vegnir dissolvida.

Il communissem na prenda a nagin la pussaivladad da s’acquistar products da la societad, el prenda be la pussaivladad da sa suttametter tras quest acquist lavur estra.

Ins ha fatg l’objecziun che la dissoluziun dal possess privat vegnia a retegnair tutta activitad ed a far via ad ina marschadetgna generala.

Tenor quai stuess la societad burgaisa gia daditg esser ida en paglia da spir letargia; pertge che quels che lavuran en ella na gudognan betg, e quels che gudognan en ella na lavuran betg. L’entira resalva va a finir en la tautologia ch’i na dat nagina lavur cunter pajament pli, uschespert ch’i na dat nagin chapital pli.

Tut las resalvas ch’èn vegnidas drizzadas cunter la moda e maniera communistica da s’appropriar e producir products materials èn er vegnidas extendidas sin l’appropriaziun e producziun da products spiertals. Sco quai che la fin dal possess da classa munta per il bourgeois la fin da la producziun sezza, è per el la fin da la furmaziun da classa identica cun la fin da tutta furmaziun.

La furmaziun, la sperdita da la quala el deplorescha, consista per l’enorma maioritad en il sa scolar a la maschina.

Ma na dispitai betg cun nus cun mesirar l’aboliziun dal possess privat vi da Vossas ideas burgaisas areguard libertad, furmaziun, dretg etc. Vossas ideas sezzas èn products da las cundiziuns da producziun e da possess burgaisas, tuttina sco ch’i sa tracta tar Voss dretg da la voluntad da Vossa classa ch’è vegnì declerà sco lescha, ina voluntad, da la quala il cuntegn vegn determinà tras las cundiziuns da viver materialas da Vossa classa.

L’idea areguard interess persunal, tenor la quala Vus transfurmais Vossas cundiziuns da producziun e da possess or da relaziuns istoricas che sa midan en il decurs da la producziun en leschas da la natira e da la raschun perpetnas, partis Vus cun tut las classas dominantas ch’èn svanidas. Quai che Vus realisais en connex cun il possess antic, quai che Vus realisais en connex cun il possess feudal na dastgais Vus betg realisar en connex cun il possess burgais.

Dissoluziun da la famiglia! Schizunt ils pli radicals sa snueschan areguard questa turpegiusa intenziun dals communists.

Sin tge sa basa l’actuala famiglia burgaisa? Sin il chapital, sin l’acquist privat. Sviluppada dal tuttafatg exista ella be per la bourgeoisia; ma ella chatta sia cumplettaziun en il proletariat ch’è sfurzà da desister da relaziuns da famiglia ed en la prostituziun publica.

La famiglia dal bourgeois croda natiralmain davent cura che questa sia cumplettaziun croda davent e tuttas duas svaneschan cura ch’il chapital svanescha.

Faschais Vus a nus la reproscha che nus veglian abolir l’explotaziun dals uffants tras lur geniturs? Nus concedin quest crim. Ma Vus schais che nus schlian las relaziuns las pli agreablas cun tschentar al lieu da l’educaziun chasana l’educaziun da vart da la societad.

E n’è betg er Vossa educaziun determinada tras la societad? En furma da las relaziuns socialas entaifer las qualas Vus educais, en furma da l’intervenziun directa u indirecta da la societad tras la scola etc.? Ils communists n’inventan betg l’influenza da la societad sin l’educaziun; els midan be ses caracter cun strair davent l’educaziun da l’influenza d’ina classa regenta.

Pli che tut ils lioms da famiglia dals proletaris vegnan stgarpads en consequenza da l’industria gronda ed ils uffants transfurmads en artitgels da commerzi ed instruments da lavur, e pli disgustusas che daventan las frasas burgaisas davart famiglia ed educaziun e davart la relaziun affectuusa tranter geniturs ed uffants.

Ma Vus communists vulais introducir la communitad da las dunnas, ans sbragia l’entira bourgeoisia encunter en il cor.

Il bourgeois vesa en sia dunna be in instrument da producziun. El auda ch’ils instruments da producziun duain vegnir tratgs a niz communablamain e pensa sa chapescha immediat che la sort da la communitad vegnia a tutgar las dunnas en medema moda.

El na smina betg ch’i sa tracta da schliar la posiziun da las dunnas sco spir instrument da producziun.

Dal reminent n’è nagut pli ridicul ch’il snuizi terriblamain moral da noss bourgeois areguard l’apparenta communitad da las dunnas uffiziala tar ils communists. Ils communists na dovran betg introducir la communitad da las dunnas; quella ha praticamain adina existì.

Noss bourgeois, betg cuntents cun quai ch’als stattan a disposiziun las dunnas e figlias da lur proletaris – da la prostituziun uffiziala gnanc da discurrer – sa diverteschan cun surmanar in a l’auter lur dunnas.

La lètg burgaisa è en vardad la cuminanza da las dunnas. Ins pudess tut il pli far als communists la reproscha da vulair introducir al lieu d’ina cuminanza zuppada a moda ipocrita ina cuminanza da las dunnas uffiziala, sincera. I sa chapescha dal reminent da sez che la dissoluziun da las cundiziuns da producziun actualas fa er svanir la cuminanza da las dunnas che resortan da quellas, vul dir la prostituziun uffiziala e nunuffiziala.

Als communists è plinavant vegnì fatg la reproscha ch’els veglian abolir la patria, la naziunalitad.

Ils lavurants n’han nagina patria. Ins n’als po betg prender quai ch’els n’han betg. Cun stuair s’acquistar l’emprim la pussanza politica, s’auzar a la classa naziunala, sa constituir sco naziun, agescha il proletariat sez anc a moda naziunala, cumbain tuttavia betg en il senn da la bourgeoisia.

La separaziun naziunala ed ils cuntrasts tranter ils pievels svaneschan adina pli fitg gia cun il svilup da la bourgeoisia, cun la libertad da commerzi, il martgà mundial, l’unifurmitad da la producziun industriala e las relaziuns da viver che correspundan a quella.

Il domini dal proletariat vegn anc a far svanir quels pli fitg. L’acziun unida almain dals pajais civilisads è ina da las emprimas premissas da sia liberaziun.

En medema maniera sco che vegn dissolvida l’explotaziun d’in individi tras l’auter, vegn dissolvida l’explotaziun d’ina naziun tras l’autra.

Cura ch’il cuntrast da las classas croda a l’intern da las naziuns, croda er la tenuta ostila da las naziuns ina cunter l’autra.

Las accusaziuns cunter il communissem che vegnan fatgas ord vista religiusa, filosofica ed ideologica insumma, na meritan betg da vegnir tractadas a fund.

Dovri in’enconuschientscha pli profunda per chapir che las midadas en las relaziuns da viver dals umans, en ils contacts socials, en lur situaziun entaifer la societad effectueschan er midaments areguard lur ideas, imaginaziuns e concepziuns, cun in pled che quellas midian er lur schientscha?

Tge cumprova l’istorgia da las ideas auter ch’il fatg che la producziun spiertala sa transfurma cun la materiala. Las ideas dominantas d’in temp èn adina be stadas las ideas da la classa dominanta.

Ins discurra d’ideas che revoluziuneschan in’entira societad; ins articulescha cun quai be il fatg ch’igl èn sa furmadas entaifer la veglia societad ils elements d’ina nova, che la dissoluziun da las veglias relaziuns da vita maina er a la dissoluziun da las veglias ideas.

Cura ch’il mund vegl era londervi d’ir en decadenza, èn las veglias religiuns vegnidas victorisadas tras la religiun cristiana. Cura che las ideas cristianas han stuì succumber en il 18avel tschientaner a las ideas da l’illuminissem, ha la societad feudala battì ses cumbat per vita e mort cun la bourgeoisia ch’era da quel temp revoluziunara. Las ideas da la libertad da conscienza e da religiun han be exprimì il domini da la concurrenza libra sin il champ da la conscienza.

Ins vegn però a far valair che las ideas religiusas, moralas, filosoficas, politicas, da dretg etc. sajan adina vegnidas modifitgadas en il decurs dal svilup istoric. La religiun, la morala, la filosofia, il dretg èn adina sa mantegnids en quest midament cuntinuant.

I dat ultra da quai vardads perpetnas sco libertad, gistadad etc. ch’èn cuminaivlas a tut ils stadis da la societad. Il communissem però abolescha las vardads perpetnas, el dissolva la religiun, la morala, enstagl da las crear da nov, el stat pia en cuntradicziun cun tut ils svilups istorics d’enfin qua.

A tge sa lascha reducir questa reproscha? L’istorgia da l’entira societad d’enfin qua è sa muvida en cuntrasts da classa, ils quals avevan en las diversas epocas differentas furmas.

Ma independentamain da las furmas ch’els avevan gist: l’explotaziun d’ina part da la societad tras l’autra è in fatg communabel da tut ils tschientaners precedents. I na fa perquai betg surstar che la schientscha da la societad da tut ils tschientaners sa mova – malgrà tutta varietad e diversitad – en tschertas furmas communablas, furmas da la schientscha che vegnan be a sa dissolver dal tut cura ch’ils cuntrasts da classa èn sa schliads dal tuttafatg.

La revoluziun communistica furma la ruptura la pli radicala cun las relaziuns da possess tradidas. I na fa perquai betg surstar ch’i vegn rut en il decurs da ses svilup a moda la pli radicala cun las ideas tradidas.

Ma laschain per bun las objecziuns da la bourgeoisia envers il communissem.

Nus avain gia vis survart che l’emprim pass en la revoluziun dals lavurants giascha en l’elevaziun dal proletariat a la classa regenta, en l’acquist da la democrazia tras cumbat.

Il proletariat vegn a duvrar sia pussanza politica per strair successivamain or da maun a la bourgeoisia tut il chapital, per centralisar tut ils instruments da producziun en ils mauns dal stadi – vul dir dal proletariat organisà sco classa regenta – e per augmentar il pli spert pussaivel la massa da las forzas da producziun.

A l’entschatta po quai sa chapescha be succeder tras intervenziuns despoticas en il dretg da proprietad ed en las cundiziuns da producziun burgaisas, pia tras mesiras che paran economicamain insuffizientas e nunpussaivlas, ma che creschan en il decurs dal moviment sur ellas ora e ch’èn inevitablas sco med per revolver l’entira moda da producziun.

Questas mesiras vegnan natiralmain ad esser differentas tut tenor ils divers pajais.

Per ils pajais ils pli avanzads vegnan però las suandantas a pudair vegnir applitgadas vaira generalmain:

1) Expropriaziun da la proprietad da terren ed utilisaziun da la renta funsila per expensas statalas.

2) In sistem da taglia fermamain progressiv.

3) Dissoluziun dal dretg d’ierta.

4) Confiscaziun dal possess da tut ils emigrants e rebels.

5) Centralisaziun dal credit en ils mauns dal stadi tras ina banca naziunala cun chapital statal e monopol exclusiv.

6) Centralisaziun da l’entir sistem da transports en ils mauns dal stadi.

7) Augmentaziun da las fabricas naziunalas e dals instruments da producziun sco er urbarisaziun e meglierament dals bains funsils tenor in plan cuminaivel.

8) Medem sforz da lavur per tuts; installaziun d’armadas industrialas, surtut per l’agricultura.

9) Uniun da la gestiun da l’agricultura e da l’industria; far sforzs per allontanar successivamain il cuntrast tranter citad e champagna.

10) Educaziun publica e gratuita da tut ils uffants. Dismessa da la lavur da fabrica dals uffants en sia furma odierna. Unificaziun da l’educaziun cun la producziun materiala etc. etc.

Èn las differenzas da classa svanidas en il decurs dal svilup ed è tutta producziun concentrada en ils mauns dals individis associads, alura perda la pussanza publica ses caracter politic. La pussanza politica en il vair senn è la pussanza organisada d’ina classa per supprimer in’autra. Sch’il proletariat s’unescha en il cumbat cunter la bourgeoisia necessariamain sco classa, daventa tras ina revoluziun la classa regenta e schlia sco classa regenta cun la forza las veglias cundiziuns da producziun, alura dissolva el cun questas cundiziuns da producziun las premissas per l’existenza dal cuntrast da classa insumma ed abolescha tras quai ses agen domini sco classa.

Al lieu da la veglia societad burgaisa cun sias classas e cuntrasts da classa passa in’associaziun, entaifer la quala il svilup liber da mintgin furma la premissa per il svilup liber da tuts.

III. Litteratura socialistica e communistica

1) Il socialissem reacziunar

a) Il socialissem feudal

Pervi da sia posiziun istorica è l’aristocrazia franzosa ed englaisa stada destinada da scriver pamflets cunter la societad burgaisa moderna. En la Revoluziun da fanadur franzosa dal 1830, en il moviment da refurma englais ha ella stuì succumber in’ulteriura giada a l’arrivist odià. D’in serius cumbat politic na pudev’ins betg pli discurrer. Igl l’è pia be pli restà il cumbat litterar. Ma er sin il champ da la litteratura eran las veglias frasas da la restauraziun daventadas nunpussaivlas. Per svegliar simpatia stueva l’aristocrazia apparentamain perder or dals egls ses interess e be pli formular si’accusaziun cunter la bourgeoisia ord vista da la classa dals lavurants explotada. Ella ha uschia preparà a sasezza la satisfacziun da pudair chantar davant ses nov regent chanzuns disfamantas e d’al pudair scutinar en l’ureglia profezias pli u main smanatschantas.

En questa maniera è sa furmà il socialissem feudal ch’è a medem temp lamentaschun, pasquil, resun dal passà e presentiment dal futur. Cun ses parairi che morda a moda spiertusa tutga el bainduras la bourgeoisia amez il cor ed adina fa el in’impressiun comica tras sia cumpletta incapacitad da chapir il decurs da l’istorgia moderna.

Il satg da murdieu proletar smainan els sco bandiera enta maun per rimnar il pievel davos sai. Ma uschè spert che quel als suandava, chattava el adagur sin lur davos las veglias vopnas feudalas ed è sa sparpaglià riend dad aut e senza nagin respect.

A quest spectacul èn sa deditgads ina part dals legitimists franzos e la giuvna Engalterra.

Sch’ils feudals procuran las cumprovas che lur moda d’explotar saja stada in’autra che la burgaisa, alura emblidan els be ch’els explotavan sut circumstanzas e cundiziuns totalmain differentas ch’èn oz superadas. Sch’els cumprovan ch’i n’haja existì sut lur domini nagin proletariat modern, alura emblidan els be che la bourgeoisia moderna saja stada in scherm inevitabel da lur urden social.

Il caracter reacziunar da lur critica zuppentan els dal reminent uschè pauc ch’il punct principal da lur accusaziun cunter la bourgeoisia consista precis en quai da far ad ella la reproscha ch’i sa sviluppia sut ses reschim ina classa che vegnia a siglientar en l’aria l’entir urden social vegl.

Anc dapli reproschan els a la bourgeoisia da stgaffir in proletariat revoluziunar che quai ch’els reproschan ad ella d’insumma stgaffir in proletariat.

En la pratica politica sa participeschan els damai a tuttas mesiras da puniziun che vegnan applitgadas cunter la classa dals lavurants ed en la vita ordinaria sa cuntentan els – malgrà tut lur frasas scufladas – cun cleger mails dad aur e da stgamiar cun il martgadant fidaivladad, amur ed onur en launa-nursa, ravas da pavlar e vinars.

Sco ch’il prer è adina ì maun en maun cun il feudal, uschia va er il socialissem da preraglia a pèr cun quel feudal.

Nagut n’è pli simpel che da dar a l’ascetissem cristian in’apparientscha socialistica. N’ha il cristianissem betg er cumbattì cunter il possess privat, cunter la lètg, cunter il stadi? N’ha el betg pregià enstagl a favur da la charitad e da l’almosna, per il celibat e cunter il plaschair charnal e per tschentar al lieu dal stadi la vita en cellas e la baselgia? Il socialissem odiern è be l’aua benedida, cun la quala il prer benedescha la ravgia dals aristocrats.

b) Socialissem dals burgais pitschens

L’aristocrazia feudala n’è betg stada la suletta classa ch’è vegnida cupitgada tras la bourgeoisia, da la quala las cundiziuns da viver èn degeneradas e piridas en la societad burgaisa moderna. Ils burgais davant las portas medievals ed ils purs pitschens èn stads ils antecessurs da la bourgeoisia moderna. En ils pajais ch’èn industrialmain e commerzialmain main sviluppads vegetescha questa classa anc adina sper la bourgeoisia che sa fa plaunsieu valair.

En ils pajais, en ils quals è sa sviluppada la civilisaziun moderna, è sa furmada ina nova bourgeoisia pitschna che ballantscha tranter il proletariat e la bourgeoisia e che sa furma, sco part cumplementara da la societad burgaisa, adina puspè da nov, ma da la quala ils commembers vegnan d’in cuntin bittads tras la concurrenza en il proletariat. Gea, cun il svilup da l’industria gronda vesan els schizunt a s’avischinar il mument ch’els svaneschan dal tuttafatg sco part individuala da la societad moderna per vegnir remplazzads en il commerzi, en la manufactura, en l’agricultura tras survegliaders da lavur e servients.

En pajais sco la Frantscha, nua che la classa da purs cumpiglia bundant dapli che la mesadad da la populaziun, èsi stà natiral che scripturs ch’èn s’engaschads per il proletariat cunter la bourgeoisia han applitgà per lur critica envers il reschim da la bourgeoisia ina mesira dal burgais pitschen e dal pur pitschen e ch’els han attatgà la partida dals lavurants nà dal puntg da vista da la burgaisia pitschna. Uschia è sa furmà il socialissem dals burgais pitschens. Sismondi stat a la testa da questa litteratura, betg mo per la Frantscha, mabain er per l’Engalterra.

Quest socialissem ha analisà a moda ordvart spiertusa las cuntradicziuns che sa manifesteschan en las cundiziuns da producziun modernas. El ha demascrà las faussas idealisaziuns dals economs. El ha cumprovà inevitablamain l’effect destructiv da la maschinaria e da la partiziun da la lavur, la concentraziun dals chapitals e dal possess funsil, la surproducziun, las crisas, il declin inevitabel dals burgais pitschens e purs, la miseria dal proletariat, l’anarchia en la producziun, las disparitads vargugnusas en la repartiziun da la ritgezza, la guerra d’extirpaziun industriala tranter las naziuns, la dissoluziun da las veglias isanzas, da las veglias relaziuns da famiglia, da las veglias naziunalitads.

Examinond ses cuntegn positiv vul quest socialissem ubain restituir ils vegls meds da producziun e da traffic e cun quels las veglias relaziuns da possess e la veglia societad, ubain ch’el vul puspè serrar en cun forza ils meds da producziun e da traffic moderns en il rom da las veglias relaziuns da possess, las qualas vegnan siglientadas da quels, gea han stuì vegnir siglientadas. En omadus cas è el reacziunar ed utopic a medem temp.

Mastergnanzas en la manufactura ed economia patriarcala sin la champagna, quai èn ses ultims pleds.

En ses ulteriur svilup ha questa direcziun fatg da bugliac ed è sa perdida en remors da conscienza.

c) Il socialissem tudestg u il vair socialissem

La litteratura socialistica e communistica da la Frantscha ch’è naschida sut il squitsch da la bourgeoisia regenta e la quala è l’expressiun litterara dal cumbat cunter questa regenza, è vegnida importada en Germania d’in temp che la bourgeoisia cumenzava gist ses cumbat cunter l’absolutissem feudal.

Filosofs tudestgs, mezfilosofs e sabiuts èn sa patrunads plain engurdia da questa litteratura, emblidond però che cun questas scrittiras nà da la Frantscha n’eran betg immigradas a medem temp las relaziuns da viver franzosas en Germania. Applitgada sin las relaziuns tudestgas, ha la litteratura franzosa pers tutta muntada pratica ed ha survegnì in aspect puramain litterar. Ella stueva cumparair sco speculaziun inutila davart la societad per propi e la realisaziun da la natira umana. Uschia han las pretensiuns da l’emprima Revoluziun franzosa gì per ils filosofs tudestgs dal 18avel tschientaner be la muntada d’esser pretensiuns da la ‹raschun pratica› en general, e las expressiuns da la voluntad da la bourgeoisia revoluziunara franzosa èn stadas en lur egls las leschas da la pura voluntad, da la voluntad sco ch’ella sto esser, da la voluntad umana per propi.

La suletta lavur dals litterats tudestgs è stada quella da metter d’accord las novas ideas franzosas cun lur veglia conscienza filosofica u plitost da s’appropriar las ideas franzosas nà da lur vegl punct da vista filosofic.

Quest’appropriaziun è succedida en medema moda sco ch’ins s’appropriescha en general ina lingua estra, numnadamain en furma da la translaziun.

Igl è enconuschent co ch’ils muntgs han surscrit manuscrits che cuntegnevan las ovras classicas dal vegl temp pajaun cun istorgias da sontgs catolicas da nausch gust. Ils litterats tudestgs han fatg il cuntrari cun la litteratura profana franzosa. Els han scrit lur nunsenn filosofic davos l’original franzos. Davos la critica franzosa da las relaziuns finanzialas han els scrit ‹alienaziun da la natira umana›, davos la critica franzosa dal stadi burgais han els scrit ‹dissoluziun dal domini da la generalitad abstracta› etc.

Questa moda da metter suten als svilups franzos lur modas da dir filosoficas han els battegià ‹filosofia da l’acziun›, ‹vair socialissem›, ‹scienza tudestga dal socialissem›, ‹argumentaziun filosofica dal socialissem› etc.

Uschia è la litteratura socialistic-communistica franzosa quasi vegnida chastrada. E damai ch’ella ha chalà en ils mauns dals Tudestgs d’exprimer il cumbat d’ina classa cunter l’autra, è il Tudestg stà persvas d’avair surmuntà l’unilateralitad franzosa e d’avair represchentà enstagl da vairs basegns ils basegns da la vardad ed enstagl dals interess dal proletariat ils interess da la natira umana, gea da l’uman insumma, e quai da l’uman che n’appartegna a nagina classa e gnanc a la realitad, mabain be al tschiel tschajerus da la fantasia filosofica.

Quest socialissem tudestg ch’ha prendì talmain serius ses exercizis da scola maladesters e ch’ha pendì quels a moda talmain solenna e penetranta vi dal zain grond ha però pers pass per pass si’innocenza pedantica.

Il cumbat da la bourgeoisia tudestga, e surtut da la prussiana, cunter ils feudals e la monarchia absolutistica – cun in pled: il moviment liberal – è daventà pli serius.

Al vair socialissem è uschia sa purschida la chaschun bainvegnida da metter en fatscha al moviment politic las pretensiuns socialisticas.

E quai cun lantschar las enconuschentas accusaziuns cunter il liberalissem, cunter il stadi represchentativ, cunter la concurrenza burgaisa, la libertad da pressa burgaisa, il dretg burgais, la libertad ed egualitad burgaisa e dar da crair al pievel ch’el n’haja da gudagnar nagut tar quest moviment burgais, mabain da perder tut. Il socialissem tudestg ha emblidà ad uras che la critica franzosa, da la quala el furmava in eco senza spiert, presupponiva la societad burgaisa moderna cun las cundiziuns da viver materialas correspundentas e la constituziun politica adequata, pia tut premissas, las qualas i sa tractava pir d’obtegnair en Germania tras cumbat.

El ha servì a las regenzas absolutas tudestgas cun lur suita da prers, magisters, gentilums e birocrats sco spaventegl bainvegnì cunter la bourgeoisia che sa fascheva valair pli e pli.

El ha furmà la dultscha cumplettaziun tar las crudaivlas giaschladas e sajettadas, cun las qualas las medemas regenzas tractavan las sullevaziuns da lavurants tudestgas.

Daventond il vair socialissem uschia in’arma en ils mauns da las regenzas cunter la bourgeoisia tudestga, sche ha el tuttavia er represchentà in interess reacziunar direct, numnadamain l’interess dals burgais davant las portas tudestgs. En Germania furma la bourgeoisia pitschna ch’è documentada dapi il 16avel tschientaner e ch’è adina puspè sa mussada dapi lura, cumbain en different vestgì, sco il fundament per propi da las relaziuns socialas vertentas.

D’al mantegnair vul dir da mantegnair las relaziuns tudestgas vertentas. Dal domini industrial e politic da la bourgeoisia tema el la perdiziun segira, per l’ina en consequenza da la concentraziun dal chapital, per l’autra tras la cumpariziun d’in proletariat revoluziunar. Il vair socialissem al pareva da mazzar duas mustgas en in schlop. E quel è sa derasà sco in’epidemia.

Il vestgì, tessì da taila-filien speculativa, surcusì cun flurs da pleds estetic-elitaras, impregnà cun ruschè d’emoziuns aiver d’amur, quest vestgì exaltà, en il qual ils socialists han zuglià lur pèr sontgas vardads daventadas marvas, ha be creschentà tar quest public l’esit da lur rauba.

Il socialissem tudestg da sia vart è daventà adina pli persvas da sia professiun d’esser il represchentant patetic da quests burgais davant las portas.

El ha proclamà la naziun tudestga sco la naziun normala ed il pitschen burgais tudestg sco l’uman normal. A tutta infamia da quel ha el dà in senn socialistic zuppà, en il qual quella vegniva elevada a sia muntada opposta. El ha tratg las davosas consequenzas cun passar si directamain cunter la direcziun puramain destructiva dal communissem e cun proclamar da star a moda nunpartischanta sur tut ils cumbats da classa. Cun fitg paucas excepziuns fa tut quai che circulescha en Germania sut il titel da scrittiras apparentamain socialisticas e communisticas part da questa litteratura tschuffa e sgnervanta.

2) Il socialissem conservativ u bourgeois

Ina part da la bourgeoisia giavischa da metter en urden il malesser social per pudair segirar la cuntinuitad da la societad burgaisa.

A quels appartegnan economists, filantrops, umanitars, refurmaders da la situaziun da la classa lavuranta, organisaturs da beneficenza, activists cunter la tortura d’animals, fundaturs d’uniuns da tempranza e refurmaturs da pauc en tuttas colurs. Ed er ad entirs sistems è quest socialissem bourgeois vegnì elavurà.

Sco exempel allegain nus la ‹Philosophie de la misère› da Proudhon.

Ils bourgeois socialistics vulan las cundiziuns da viver da la societad moderna senza ils cumbats e privels che resultan inevitablamain da quella. Els vulan la societad vertenta, però senza ils elements che revoluziuneschan e dissolvan quella. Sa chapescha che la bourgeoisia s’imaginescha il mund, en il qual ella regia, sco il meglier da tuts. Il socialissem bourgeois elavura quest’imaginaziun consolanta ad in mez u entir sistem. Sch’el appellescha al proletariat da realisar ses sistems per entrar en il nov Jerusalem, sche pretenda el atgnamain be che quel sa fermia en la societad actuala, ma ch’el renunzia en quella a sias imaginaziuns malvulidas.

Ina segunda furma dal socialissem, main sistematica e pli pratica, ha empruvà da far ir a la classa dals lavurants las quaidas vi da mintga moviment revoluziunar cun demussar che betg questa u l’autra midada politica possia esser d’avantatg per ella, mabain sulettamain ina midada da las cundiziuns da viver materialas, da las relaziuns economicas. Discurrind da midaments da las relaziuns da viver materialas, n’intenda quest socialissem però tuttavia betg da dismetter las cundiziuns da producziun burgaisas – quai che sa lascha be realisar cun far revoluziun –, mabain meglieraments administrativs entaifer questas cundiziuns da producziun. Pia: midar nagut vi da la relaziun tranter chapital e lavur pajada, mabain sbassar en il meglier cas a la bourgeoisia ils custs da ses domini e simplifitgar sia bilantscha dal stadi.

Si’expressiun correspundenta cuntanscha il socialissem da bourgeois pir en quel mument ch’el daventa ina pura figura retorica.

Commerzi liber! en l’interess da la classa lavuranta; dazis da protecziun! en l’interess da la classa da lavurants; praschuns da cellas! en l’interess da la classa lavuranta, quai è l’ultim pled dal socialissem da bourgeois ed il sulet ch’è manegià serius.

Lur socialissem consista precis en la pretensiun ch’ils bourgeois sajan bourgeois – en l’interess da la classa lavuranta.

3) Il socialissem e communissem critic-utopic

Nus na discurrin qua betg da la litteratura ch’ha exprimì en tuttas grondas revoluziuns modernas las pretensiuns dal proletariat (scrittiras da Babeuf e.u.v.).

Las emprimas emprovas dal proletariat da far passar en in temp d’agitaziun generala – numnadamain en la perioda da la cupitga da la societad feudala – directamain ses agen interess da classa, han stuì far necessariamain naufragi, e quai tant pervi da la furma dal proletariat ch’era anc sutsviluppada, sco er pervi da la mancanza da las premissas materialas da sia liberaziun, las qualas èn pir gist il product da l’epoca burgaisa. La litteratura revoluziunara ch’ha accumpagnà quests emprims moviments dal proletariat, è da ses cuntegn ennà necessariamain reacziunara. Ella docescha in ascetissem general ed ina stgetta nivellaziun.

Ils sistems socialistics e communistics per propi, ils sistems da St. Simon, Fourier, Owen e.u.v. cumparan durant l’emprima perioda, anc nunsviluppada, dal cumbat tranter proletariat e bourgeoisia, la quala nus avain descrit survart (cf. bourgeoisia e proletariat).

Ils inventaders da quests sistems fan bain persenn dal cuntrast da las classas, sco per exempel da l’effect dals elements entaifer la societad regenta che sa dissolvan. Ma els na percorschan da la vart dal proletariat nagin’atgna activitad istorica, nagin moviment politic specific.

Il cuntrast da classa sa sviluppa en il medem pass sco quai che crescha l’industria. Perquai n’èn er betg dadas per els las premissas materialas per liberar il proletariat, uschia ch’els tschertgan ina scienza sociala, leschas socialas che gidassan a stgaffir questas premissas.

Al lieu da l’activitad sociala sto passar lur activitad creativa persunala, al lieu da las premissas da liberaziun istoricas ston passar fantasticas, al lieu da l’organisaziun successiva dal proletariat ad ina classa sto passar in’organisaziun da la societad ch’els han sezs inventà. L’istorgia mundiala futura sa schlia per els en la propaganda ed execuziun pratica da lur plans da la societad.

Els èn bain conscients da represchentar en lur plans surtut ils interess da la classa lavuranta che furma quella classa che patescha il pli fitg. Insumma exista il proletariat per els be sut quest aspect da la classa che patescha il pli fitg.

La furma dal cumbat da classa nunsviluppada sco er lur atgna situaziun da vita han però per consequenza ch’els crain d’esser elevads lunsch sur lez cuntrast da classa ora. Els vulan meglierar la situaziun da vita da tut las parts da la societad, er da quellas ch’èn privilegiadas. Els appelleschan perquai d’in cuntin a l’entira societad senza far la differenza e da preferenza a la classa regenta. Ins dovra gea be chapir lur sistem per renconuscher quel sco il meglier plan pussaivel da la meglra societad pussaivla.

Els sbittan perquai mintga acziun politica e surtut revoluziunara; els vulan cuntanscher lur finamira a moda paschaivla ed emprovan da fullar via al nov evangeli da la societad cun agid da pitschens experiments che ston natiralmain far naufragi, cun agid da la pussanza da l’exempel.

En in temp, en il qual il proletariat è anc dal tuttafatg nunsviluppà ed ha perquai sez anc in’idea fantastica da si’atgna posiziun, correspunda questa descripziun fantastica da la societad futura a si’emprima tendenza d’insister plain presentiment sin ina transfurmaziun generala da la societad.

Las scrittiras socialisticas e communisticas consistan però er d’elements critics. Quels attatgan tut ils fundaments da la societad vertenta. Els han perquai furnì material fitg custaivel per il scleriment dals lavurants. Lur tesas davart la societad futura, per exempel la dissoluziun dal cuntrast tranter citad e champagna, da la famiglia, da l’acquist privat, da la lavur pajada, la proclamaziun da l’armonia sociala, la transfurmaziun dal stadi en ina simpla administraziun da la producziun – tut questas tesas expriman be la dispariziun dal cuntrast da classa ch’è pir gist londervi da sa furmar, il qual els enconuschan be anc en si’emprima nundeterminaziun diffusa. Questas tesas sezzas han perquai in senn anc spiramain utopic.

La muntada dal socialissem e communissem critic-utopic stat en relaziun cuntraria tar il svilup istoric. En la medema mesira sco che sa sviluppa e sa furma il cumbat da classa, perda questa elevaziun fantastica sur quel, quest cumbat fantastic da quel mintga valur pratica, mintga legitimaziun teoretica. Eran ils iniziants da quests sistems en blers reguards revoluziunars, sche furman lur scolars adina sectas reacziunaras. Els insistan sin las veglias ideas da lur maisters areguard il svilup istoric dal proletariat. Els emprovan perquai consequentamain da puspè mitigiar il cumbat da classa e d’intermediar tranter las parts contrahentas. Els sa siemian anc adina da realisar per emprova lur utopias socialas, d’endrizzar in u l’auter falansteri, da fundar colonias-chasa, d’eriger ina pitschna Icaria – la versiun dal nov Jerusalem tenor Duodez – e per pudair eriger tut quests chastels spagnols ston els appellar a la filantropia dals cors e da las bursas dals burgais. Plaun a plaun crodan els en la categoria dals socialists reacziunars u conservativs descrits survart e sa differenzieschan da quels be pli tras dapli pedantaria sistematica, tras lur cretta superstiziusa en l’effect miraculus da lur scienza sociala.

A mintga moviment politic da vart dals lavurants fan els perquai frunt cun la ravgia ch’ha be pudì resortir da la cretta tschocca en il nov evangeli.

Ils owenists en l’Engalterra, ils fourierists en Frantscha reageschan là cunter ils chartists e qua cunter ils refurmists.

IV. Posiziun dals communists envers las differentas partidas da l’opposiziun

Da sasez sa chapescha tenor l’alinea 2 la relaziun dals communists tar las partidas da lavurants ch’èn gia sa constituidas, pia lur relaziun tar ils chartists en l’Engalterra e tar ils refurmists agrars en l’America dal Nord.

Els cumbattan per cuntanscher las finamiras ed ils interess directs da la classa dals lavurants, ma en il moviment actual represchentan els a medem temp l’avegnir dal moviment. En Frantscha s’associeschan ils communists a la partida socialdemocratica cunter la bourgeoisia conservativa e radicala, senza però renunziar al dretg da sa cuntegnair a moda critica envers las frasas ed illusiuns che derivan da la tradiziun revoluziunara.

En Svizra sustegnan els ils radicals, ma senza sconuscher che questa partida consista d’elements cuntradictorics, per part da socialists democratics en il senn franzos, per part da bourgeois radicals.

Tranter ils Polacs sustegnan ils communists la partida che cloma suenter ina revoluziun agrara per pudair cuntanscher la liberaziun naziunala. Igl è quai la medema partida ch’ha clamà en vita l’Insurrecziun da Cracau dal 1846.

En Germania cumbatta la partida communistica, uschespert che la bourgeoisia passa si a moda revoluziunara, communablamain cun la bourgeoisia cunter la monarchia absoluta, la proprietad funsila feudala e la bourgeoisia pitschna.

Ella na tralascha però mai da sviluppar tar ils lavurants ina schientscha uschè precisa sco pussaivel davart il cuntrast ostil tranter bourgeoisia e proletariat, sinaquai ch’ils lavurants tudestgs possian immediat drizzar las cundiziuns socialas e politicas, las qualas la bourgeoisia vegn ad effectuar cun ses domini, sco tantas armas cunter la bourgeoisia sezza. Uschia vegn, suenter la cupitga da las classas reacziunaras en Germania, a cumenzar immediat il cumbat cunter la bourgeoisia sezza.

Sin la Germania drizzan ils communists lur attenziun principala, perquai che la Germania stat curt avant ina revoluziun burgaisa e perquai ch’il pajais vegn a realisar questa vieuta sut cundiziuns pli avanzadas da la civilisaziun europeica en general e cun in proletariat bundant pli avanzà che l’Engalterra en il 17avel e la Frantscha en il 18avel tschientaner, uschia che la revoluziun burgaisa tudestga po be esser il prolog immediat d’ina revoluziun proletaria.

Cun in pled, ils communists sustegnan dapertut mintga moviment revoluziunar cunter las relaziuns socialas e politicas existentas.

Entaifer tut quests moviments fan els resortir la dumonda dal possess sco dumonda fundamentala dal moviment, e quai independentamain da la dumonda tge furma da svilup che quella haja er cuntanschì fin qua.

E la finala lavuran ils communists dapertut a favur da la colliaziun e cunvegnientscha tranter las partidas democraticas da tut ils pajais.

Ils communists refusan da zuppentar lur ideas ed intenziuns. Els decleran avertamain che lur finamiras sa laschian be cuntanscher tras la revoluziun violenta da tut l’urden social d’enfin qua. Possian las classas regentas tremblar davant ina revoluziun communistica. Ils proletaris n’han nagut da perder en quella auter che lur chadainas. Ed els han da gudagnar in mund.

PROLETARIS DA TUT ILS PAJAIS, AS UNÌ!