Meyerxo‘ld tiyotri

by Abdulhamid Choʻlpon

«Er yuzi» majmuasi o‘z o‘quvchilarini eng zo‘r tiyotr muallimlaridan biri bilan tanishdirmoqchi bo‘lub shu vazifani menga topshirdi. Bu ko‘p sharaflik bir xizmat bo‘lsa ham, tilamasdanrak bajardim. Buning sababi belgili. Meyerxo‘ld to‘g‘risida kitoblar yoziladi, maqolalar, ayniqsa, «Er yuzi»ning o‘lchovli betlariga sig‘a oladurg‘an qisqa maqolachalar yozish bilan uni keragicha tanitib bo‘lmaydi. Modomiki tugal tanita olinmas ekan, hozirg‘a sabr qilib turish yaxshimasmidi? Yo‘q! «Oz bo‘lsa ham tanib turayliq», – der ekan o‘quvchilar; shu uchun biz ham qo‘ldan kelganini qilishg‘a majbur bo‘lamiz. Boring, bu sarlavhasi bo‘lsin, bir ozdan so‘ng «madhal»ini boshlashg‘a ham mumkin bo‘lub qolar.
Meyerxo‘ldni maxtag‘anlar «rus tiyotrining mumtoz san’atkori» deb maxtaylar; hatto uning muxoliflari ham so‘kish chog‘ida: «Eng buyuk muallimlardan birining xatosi», – deyib o‘talar.
1926 yil aprel oyida uning tiyotri 5 yillik to‘yini o‘t­kaz­di. Shu to‘yni o‘tkazmak uchun 101 kishidan iborat maxsus qo‘­mita tuzilgan edi. Qo‘mitaning raisi Klara Setkin, o‘rin­bosarlari Lunacharskiy bilan Slavinskiy o‘rtoqlar edi. Bosh­qa a’zolar orasida Bela Kun, Budyonniy, Dogodof, Lozovskiy, Semashko, Dumbol va Unshlixt kabi ulkan nomlar uchraydi. Mana buning o‘zginasi ham bu kun Meyerxo‘ld tiyotrining ahamiyatini ko‘rsatishga yetadi. To‘yg‘a qadar bir kollektiv holda ishlab kelgan bu tiyotr to‘ydan so‘ng hukumat qaramog‘ig‘a o‘tti va «Meyerxo‘ld nomig‘a hukumat tiyotri» deb ataldi.
Bu tiyotrning o‘z boshig‘a mustaqil bir muassasa bo‘lub ishlashi 1922 yildan boshlanadi. 1922 va 1923 yil tiyotr faslida u avval «Meyerxo‘ld tiyotri» bo‘lub, so‘ngra «Meyerxo‘ld nomig‘a tiyotr» bo‘lub ishlaydi. Ungacha bu tiyotr bir necha muas­sasaga aralashib chiqqan: 1920 yilning noyabr oyidan 21 yilning yozlarig‘acha bu tiyotrning tub kuchlari boshlarida Meyerxo‘ld bo‘lg‘ani holda, «RSFSRning birinchi tiyotri»da ishlaylar. U yerda «Tong qizilliqlari» («Zarya»), «Misteriya buff», «Yoshlar soyuzi» degan narsalar qo‘yiladi. Bularning birinchisi balchiqoli adib va shoir Verxarnniki bo‘lub, muo­sir sarmoyador jamiyatdan boshqa bir oliyroq jamiyatga ko‘chishni tasvir qiladi. Unda sinf kurashi bir necha tabaqa orasida ko‘rsatiladi. Ikkinchisi rus futuristlaridan mashhur Mayakovskiyning asari bo‘lub, narigi (ma’naviy) olamlarni ermak qiladi. Nihoyat, uchinchisi norvajli adib Ibsenniki bo‘lub, asrimizning muammolariga qoqiladi. Bu asarlarning har biri o‘sha vaqtda jamiyatga hayajonlar solg‘an, uni silkitkan narsalardir.
Meyerxo‘ld o‘sha tiyotrda vaqtida edikim, «Tiyotrda o‘ktabr» shiorini maydonga otti. Uning g‘ayrati va tashabbusi bilandirkim o‘sha tiyotrda yangi asoslar amalga qo‘yildi. Bu yangi asos­larning biri «Tiyotr san’ati ham siyosatdan xoli emas»dir. Qanday bo‘lsa ham, bir sinfning manfaatiga xizmat etganini da’vo qilar, shu uchun o‘zi ham mamlakat tizginini qo‘lg‘a olg‘an tumoyoq sinfiga xizmat etardi. Bu mafkura masalasidir. Yana bir yangi asos sahnaning tuzilishiga oid bo‘lub, sahna maydonining chiroyliq qilib yasatilishig‘a qarshi sahnada eng oddiy muyimlardan eng oson va arzon ­shakllar uyushdirishga tirishardi. Bu ham, albatta, «siyosatdan xoli emas», negakim bu sodda sahna sodda xalq uchun, sodda xalq esa tumoyoqlar edi.
Bino yetishmasligi orqasida u tiyotr burung‘i Nezlobin tiyotri bilan birga qo‘shilib, «Akto‘r tiyotri»g‘a aylandi. O‘sha tiyotrda qo‘yilib juda katta muvaffaqiyat qozong‘an «Velikodushnыy rogonosets» tomoshasi «Akto‘r tiyotri» qurulmasdan burun «Birinchi RSFSR tiyotri» bilan yuqori rejisso‘r Qurs­lari tomonidan birlikda tayyorlang‘an edi. Meyerxo‘ldning ikkinchi asosi (sahnani soddalashtirish) o‘sha vaqtda avjiga chiqqan edi: uning o‘z gapiga qarag‘anda, yuqorida aytilgan asarning qo‘yilishi faqat 200 so‘mgagina tushkan.
O‘ziga hamma vaqt yangi yo‘llar aqtarg‘an, bir yerda to‘qtamag‘an, «tinib o‘lmas» Meyerxo‘ld va uning to‘dasi, albatta, Nizlobin to‘dasi bilan chiqisha olmas edi. Ham shunday bo‘ldi-da: ilgari ikkovi orasida kurash ketdi, so‘ngra uzilishishga majbur bo‘ldilar. «Akto‘r tiyotri» tamoman Me­yerxo‘ld qo‘lig‘a qoldi.
Undan keyin «Akto‘r tiyotri» deganimiz «GITIS tiyotri»g‘a aylandi.
Unda ham ikki to‘da o‘ynardi: biri Meyerxo‘ldniki, yana biri «Tajriba qahramonliq tiyotri». Bu ikkala to‘daning kurashishi natijasida so‘ngg‘i to‘da yo‘q o‘ldi va 1922 yilda «Meyerxo‘ld tiyotri» degan mustaqil bir tiyotr tashkil qilindi.
O‘zining o‘sha yo‘li bilan Meyerxo‘ld tiyotri hozirg‘acha yurib keldi. Albatta, bu orada chayqalishlar bo‘lmadi emas, bo‘ldi, lekin ularning mohiyatidan gapirmakchi bo‘lsak, kitoblar yozishg‘a to‘g‘­ri keladirkim, unga bizning kuchimiz ham hali hozirg‘a yetmaydi.
Bu orada Meyerxo‘ld tiyotri «Muallim Bubus», «D.E.» (Ber Ovruponi!), «Mandat», «Er ko‘pdi», «Yur, Xitoy» kabi har jihatdan yangi va muosir narsalar berdi: qadimgi Ostrovskiyning «O‘rmon»i bilan Gogolning «Tergovchi»sini yangilab astar-avrasini ag‘darib qo‘ydi. «O‘rmon»da uncha qilu qol qo‘zg‘almag‘an edi. Ammo bu «Tergovchi»da juda qilu qol qo‘zg‘aldi. Qo‘yilg‘aniga bir yarim oy bo‘lub qolg‘ani holda, hali ham maqtash va so‘kishlar to‘qtag‘ani yo‘q. «Tergovchi»ga baho berishda Maskov bilan Leningrad tanqidchilari ikkiga bo‘lindilar. Maskov so‘kadi, Leningrad maxtaydi. Bu so‘kish va maxtashlar to‘g‘risida gapirmak uchun ham yana ayrim maqolalar yozish kerak. Shuning uchun qisqa qilib shunigina aytamizkim, Maskov munaqqidlari Meyerxo‘ldni «o‘nglashib ketish»da ayb­laylar, Leningrad munaqqidlari esa Meyerxo‘ld­ning «Tergovchi»sidan Gogolning chin ruhini topalar va yangi hech kim topolmag‘an narsalar topilg‘anini da’vo qilalar. Chinakam, «Tergovchi» bilan «Velikodushnыy rogonosets» orasida shakl jihatdan juda katta farq bor. So‘ngg‘i narsani 200 so‘mga tayyor bo‘lg‘an deb o‘tkan edik. «Tergovchi»ning sahna jihozlariga bir necha ming so‘m ketgan desak xato qilmaymiz. Kiyimlar hammasi toza narsadan, xotin kiyimlari hammasi ipak, boshqa jihozlar ham kino‘larniki qadar boy.
Meyerxo‘ld tiyotrida bu choqqacha parda, dekoratsiya va sahnaoldi fanorlari bo‘lmas edi. «Tergovchi»da parda devorg‘a aylangan. Ravot darvozalar…
O‘yinlarda «Ot o‘yini» (tsirk) va kino‘ning ko‘b ta’siri bo‘lg‘an bu tiyotr, gapning qisqasi, tevarak-atrofni eng ko‘b mashg‘ul qilayotkan bir san’at muassasasidir. Bu to‘g‘rida bir emas, ko‘b, ko‘b martaba so‘z qilishg‘a to‘g‘ri kelar – hozir so‘zni tamom qilmasdan burun Meyerxo‘ld tiyotrining bizga ta’siridan ikki og‘iz so‘zlab o‘tay.
Bu tiyotrning soddaligi biz uchun kerak, ko‘bchilikka yaqin kelishi yana biz uchun lozim. Bizning xalq tiyotrlari unsurlaridan ba’zilari bu tiyotrda bor. Shu uchun bizning yangi tiyot­rimiz ham bundan qochib qutulolmaydi va qochmoqchi ham emas, albatta. Balki Maskov dram istudiyasi bu yo‘lda birinchi qa­damni qo‘ydi: o‘tkan yil Maskov istudiyasida meyerxo‘ldchilardan o‘rtoq Sverdlinning ta’limi bilan «Qorovul uyqusi» degan bir so‘zsiz o‘yin tayyorlang‘an edi. Endi bu yil esa «Pul undirish» degan bir kulgi asar tayyorlanib turadir.