Ne-posibla deskovruro
Ye la 17esma di decembro 1938 Otto Hahn e Fritz Straßmann unesmafoye pruvis, ke la atom-nukleo esas fendebla
Quon ni hodie nomizas nukleo-fendado, esis unesme atako kontre la tradicionala fiziko e pro to restis ne-komprenebla. Erste la koopero di du kemiisti kun un fizikistino klarigis la problemo.
Strikte prenita la afero dil artifikala nukleo-fendado komencas ja en 1932. Lore la Britaniana fizikisto James Chadwick deskovris la neutrino, quan quik plura ciencisti uzis por bombadar l'uran-nukleo. Per to il sucesis, dicis en 1934 la futura Nobel-premiero Enrico Fermi, produktar trans-urani, do elementi kun plu alta ordinala nombro kam urano (92). La sensacionala mesajo balde atingis anke la Kaiser-Wilhelm-Institut pri kemio en Berlin-Dahlem, ube la radio-kemiisto Otto Hahn e la fizikistino Lise Meitner quik komencis iterar l'experimenti di Fermi. Li engajis la yuna kemiisto Fritz Straßmann kom kun-laboranto, qua dominacis ecelante la necesa analizala metodi, quale Hahn skribis plu tarde.
Anke en Berlin on unesme opinionis erore produktir trans-urani. Pose Hahn kredis, ke dum la bombardo per neutroni ad urano genitesus radiumo (Ra; ordinala nombro 88). Ma existis problemo: La supozita radiumo esis entote ne-separebla de sua bario-portanto. Do omno indikis, ke la serchita reakto-produkturo esis identa kun la plu lejera elemento bario (Ba; ordinala nombro 56). Ma to signifikis: On fendabis la uran-nukleo!
Quankam ye la 17esma di decembro 1938 lo esis fakte sen-dubita, Hahn exhortis a prudenteso, tante plu ke Lise Meitner, „ la intelektale guidanto di nia team“, quale Straßmann dicis, ne plus esis en la dispono. En la somero 1938 el fugabis pro lia Judala nasko de Germania e vivis nun en Suedia. Tale Hahn devis sendar letro a Meitner, en qua esis skribita: „Sempre plu multe ni devas konkluzar, ke nia Ra-izotopi ne kondutis kam Ra, ma kam Ba … Forsan Tu povas propozar irga fantastika interpreto.“
Ma tante longe Hahn ne volis vartar. Hastoze il kompozis diserturo, quan il unesme titulizis quale sequas: „Pri la pruvo e la konduto di la radium-izotopi, qui genitesis da radiizado di urano per neutroni“. Straßmann esis ne-kontenta pri to. „Ni trovis sen-dubite bario, do ol esas bario e ne radiumo“, il dicis a Hahn, qua advere en la diserturo markizabis la posibleso di ula nukleo-fendado, ma samtempe adjuntabis, ke la autori ne povas decidar pri to, pro ke ta supozo kontre-dicas omna til-nuna experienci di la fiziko. „Me entote ne esis hezitema“, naracis Straßmann plu tarde. Ma Hahn restis prudenta ed il kambiis nur „radium-izotopi“ po „ter-alkali-metali“, bon-savante ke tam radiumo kam bario apartenas a ta element-grupo. Ye la 22esma di decembro 1938 Hahn e Straßmann sendis lia diserturo a la revuo „Die Naturwissenschaften“, ube ol aparis ja la 6esma di januaro 1939.
Ma la teoriala interpreto di la neutron-experimenti venis de Suedia, de Lise Meitner ed elua nevulo Otto Frisch. La duo povis pruvar, ke la fendado di la uran-nukleo esas derivebla de la tale-dicita guteto-modelo di la atom-nukleo, ed eventas kun liberigo di energio. Ye la 11esma di februaro 1939 li publikigis pri to artiklo en la Britaniana specala revuo „Nature“, qua apertis la pordo al atom- ero.
Segun expekto on prizis la pruvo di la nukleo-fendado per la Nobel-premio (pri kemio). Advere nur Hahn recevis ta, e nome en 1945 retro-age por la yaro 1944. Segun la Nobel-statuti tri-partigo di la premio posiblesabus sen problemo. Pro quo lo ne eventis? En la kazo di Lise Meitner, tale on konjektas, influoza membro di la Nobel-komitato opinionis, ke el kom fizikistino ne kontributabis ulo esencala relate la deskovro di la nukleo-fendado. Straßmann posible ignoresis, pro ke la Nobel- jurio selektadis segun la Anglasaxonia fako-literaturo, en qua lore lua nomo apene aparis. Irge quo esas, hodie on opinionas, ke la deskovro di la nukleo-fendado esis genioza tri-laboruro, se mem Meitner ye la krizala instanto nem sejornis en Berlin.
Martin Koch, nd (17.12.13)
(gs)