banwang' pilipinhon amó ang tugyanán sang lubád sang palaligban sang katilingban kag sang banwa nga sa tungâ nila nagaluntad. Kbp."
Sa pagkamatuod, ang banwang' pilipinhon amó ang nagpatigayon sang paglubád sang palaligban.
Gikan sa kolonyang' pilipinhon sa Barcelona, nga ginlagdaán sang napulò kag duhá niya ka kasimanwa, si Rizal nakabaton sang masunod nga sulát sang 2 sa Oktubre, 1891; nagsilíng sing subong siní:
"Bantog nga makibanwahanon: Binasa sa pinasahî nga kakunyag sini nga kolonyang' pilipinhon sa Barcelona ang imo bag-o nga sinulatán nga ang iya sarì sanglit may kinaiya, saráng lamang mapatulad sa masanyog ni Alejandro Dumas (amáy), nga saráng mapakilala bilang huwaran kag bahandì nga malahalon sa nagakapugday na karón nga kasulatan nga katsilan-on. Ang nobela may mga bahin nga mabakod kag may kabaskog nga nagadalá sa panumdoman sang kabangis sang mga proklama..."
"Ang iya mga pamihák sa kabilugán isá ka bahâ sang mga painuino nga masanyog bilang manogpaluwás."
"Ikaw, bilang isá ka bag-o nga Moisés, sa imo sinulatán nga wala sing kamatayon, bag-o lang makahatag sa Filipinas, sing tulon-an sa iya katibawasan sa panghimanwa kag sa pagka-talahaon nga tawhanon."
"Kon siá makahibalo magtuman sang mga ginasugò, mga pagsulondan kag mga laylay nga sa tuman katahúm napahamtang sa imo nobela, mahimò siá sa madalî, gikan sa isá ka banwa nga kubós, naulipon, nga mangín-isá nga hilway, dalagangan, mauswagon kag gamhanan sa iya mga kapalaran." Kbp.
Sa gwâ sang mga nagkalahanabô sang ulihe, ang panagnaon sang kolonyang' pilipinhon sa Barcelona nagmatuod?
Bilang nobela, si del Pilar nagbilang sang Ang Pilibusterismo nga kubós sa Noli; amó man ang hunâhona ni Retana; si Rizal naghisundò man sa ila, nga nagsilíng: "Sa akon isip ang Fili, bilang nobela kubós sa Noli, ganì nga ginabaton nakon nga
may kaaplod (cum grano salis) ang kaisipán sang mga nagahalambal sa akon nga ang Fili maayo pa sa Noli." Wala'y sapayán ginsugponán niya: "Apang, kon nahanungód sa paghili-
viii
