हातांत मुद्गार आनी दाव्या हातांत नरकपाल असो अश्यो ताच्यो मूर्ती आसतात.
प्रयोगसार ग्रंथांत ‘क्षेत्रपाळाची पुजा पयलीं’ आनी शिवाक षोडशोपचार अशें सांगलां. ना जाल्यार क्षेत्रपाळ शिवपुजेचें सुकृत ना करून उडयता जैनूय ताका स्वतंत्र दैवत म्हण मान दितात.
- कों. वि. सं. मं.
ज्ञ:
देवनागरी लिपयेंतलो छत्तिसावो वर्ण. हाच्यो तीन अवस्था मेळटात. पयली क्षत्रप वंशांतलो राजा रूद्रदामा हाच्या गिरनार शिलालेखांत (इ.स. चें दुसरें शतमान); दुसरी पयलेचें रुपांतर आनी तिसरी अबुचो परमार राजा धारावर्ष हाच्या काळांतल्या (इ.स. १२०८) ओरिआ लेखांत मेळटा. ज्ञ चे अर्थ
(१) वुव्दान
(२) जिवात्मो
(३) बुध आनी
(४) ब्रम्हदेव अशे आसात. हाका समासांत येवजिल्लो आसल्यार हाचो अर्थ जाणपी असो जाता. देखीक: सर्वज्ञ, शास्त्रज्ञ.
‘ज्ञ’चो विकासक्रम असो -
- कों. वि. सं. मं.
ज्ञानेश्र्वर:
(जल्म: इ.स. १२७५ आळंदी; मरण: १२९६ आळंदी).
एक व्हड संत. महाराष्ट्रांतल्या भक्तिपंथाचो तो प्रवर्तक. सगुण आनी निर्गुण हांचे एकवटीचें निवेदन करपी भागवत. धर्माचो तो प्रचारकय आशिल्लो. ताच्या बापायचें नांव विठ्ठलपंत आनी आवयचें नांव रूक्मिणी. ताच्या भावांचीं नांवां निवृत्तिनाथ आनी सोपानदेव. मुक्ताबाई ही ताची भयण.
पैठणापसून चार कोसांचेर गोदावरीचे उत्तर देगेचेर आशिल्ल्या आपे गांवचे ज्ञानेश्र्वराचें जाण्टेले कुलकर्णी आशिल्ले. हें घराणें देशस्थ यजुर्वेद, वत्सगोत्री, माध्यंदिन फांट्याचें आशिल्लें. ह्या घराण्याचो मूळ पुरूश हरिहरपंत. ताचो पूत रामचंद्र, मूळ पुरूश हरिहरपंत. ताचो पूत गोपाळपंत आनी ताचो पूत त्र्यंबकपंत अशे हे पुरूश आपे गांवचें कुलकर्णीपण वंशपरंपरेन चलयताले.
ज्ञानेश्र्वराचो बापूय विठ्ठलपंत वैराग्यशील आशिल्लो. आळंदीक (अलंकापुरी) येवन तो सिध्देश्र्वराच्या देवळांत रावलो. तेन्ना थंयच रावपी सिधोपंताचे धुवेकडेन ताचें लग्न जालें. उपरांत दक्षिणेच्यो कांय तीर्थयात्रा करून परत तो आळंदीक आयलो. मागीर कांय तेंप तो आवय-बापायवांगडा आपेगांवांत रावलो आनी परत आळंदीक येवन तो संसारांत घुस्पलो. पूण एक दीस परत एकदां ताचें वैराग्य वयर सरलें. संसाराचो त्याग करून तो काशियात्रेक गेलो आनी थंय वचून ताणें रामानंद स्वामीक फट सांगून संन्यास घेतलो. ताची बायल रूक्मिणीन त्याखातीर खूब शोक केलो.
एकदीस रामानंदस्वामी रूक्मिणीक मेळ्ळो. ताणें तिका ‘सौभाग्यवती, पुत्रवती भव’ म्हणून आशिर्वाद दिलो. तो आशिर्वाद आयकून ती हांसली. रामानंदस्वामीन तिका हांसपाचें कारण विचारलें तेन्ना तिणें आपलो घोव काशीक वचून संन्याशी जाला म्हणपाचें सांगलें. स्वामीन हे गजालीचो सोद घेतलो तेन्ना ताचो शिश्य चैतन्य होच तिचो घोव म्हणपाचें सांगलें. स्वामीन ताका मुक्त केलो आनी परत गृहस्थाश्रमी जावन संसार करपाक सांगलें. ताचेउपरांत विठ्ठलपंताक निवृत्तिनाथ, ज्ञानेश्र्वर, सोपानदेव आनी मुक्ताबाई नांवाचीं चार भुरगीं जालीं. तातुंतलो एक म्हणजे ज्ञानेश्र्वर. पूण संन्याशाचीं भुरगीं म्हणून लोक तांकां हीन लेखपाक लागले.
एक दीस विठ्ठलपंत भुरग्यांवांगडा गिरीप्रदक्षणा घालतालो त्यावेळार निवृत्तीनाथ वाटा चुकून एके गृहेंत पावलो. थंय रावपी गहनीनाथान ताका थंय सात दीस दवरून घेतलो आनी महावाक्याचो बोध करून नाथसंप्रदायांत आस्पावन घेतलो. उपरांत श्रीकृष्णाची उपासना दिवन गुहेंतल्यान भायर धाडलो. निवृत्तीनाथान मागीर परत येवन आपल्याक मेळिल्लो ज्ञानोपदेश ज्ञानेश्र्वराक दिलो आनी तो ताचो गुरू जालो. उपरांत ह्या भुरग्यांच्यो मुंजी करपाक कोणच तयार जायनात म्हणून विठ्ठलपंत दुख्खी जावन प्रयागाक गेलो आनी थंयच्या त्रिवेणी संगमांत ताणें बायलेवांगडा आत्मसमर्पण केलें.
आवय-बापूय ना जाले तें पळोवन भुरगीं भियेलीं. एक दीस ज्ञानेश्र्वरान निवृत्तीनाथाक पैठणाक वचून मुंजीविशीं ब्राम्हणांचो निर्णय घेवयां म्हणपाचें सुचयलें थंय वतकच थंयच्या ब्राम्हणाक तांची काकळूत दिसली. तांणी सगळीं शास्त्रां सोदलीं पूण संन्याशाच्या भुरग्यांच्यो मुंजी बांदपाक तांकां खंयच आदार दिसलोना. शेवटाक त्या ब्राम्हणांनी तांकां परमार्थमार्गाक लागून देवाची भक्ती करपाक सांगलें. तेन्ना ज्ञानेश्र्वराक आपली मूंज केन्नाच जावचीना म्हणपाचें कळ्ळें. आतां फकत देवाचीच भक्ती करपांत काळ सारप म्हणपाचें ताणें थारायलें. पूण इतल्यानच तांचो छळ सोंपलोना. एकदिस हीं भावंडां गोदादेगेचेर बशिल्लीं तेन्ना थंय कांय टवाळखोर आयले. लागींच आशिल्ल्या रेड्याक बोट दाखोवन तांणी म्हळें, ‘ज्ञानदेव, तुजें जें नांव तेंच ह्या रेड्याचेंय नांव आसा. तेन्ना तूं आनी तो आमी सारके
