समजुंचे ?’ ताचेर ज्ञानेश्र्वरान आमी शरीरान वेगळे दिसले तरीय आत्मरुपान एकच आसात म्हणपाचें सांगलें. ताचेर त्या टवाळ्यांनी ताका रेड्याच्या तोंडांतल्यान वेद वदोवपाक सांगले. ज्ञानेश्र्वराकय पैठणकारांक चमत्कार दाखोवपाचोच आशिल्लो. तो उठून रेड्याफुड्यांत गेलो आनी ताणे आपलो वरदहात ताचे तकलेर दवरलो. उपरांत तो रेडो ऋग्वेद, यजुर्वेद आनी सामवेद शुध्द, सुस्वर म्हण्टा म्हणपाचें लोकांक आयकुपाक आनी दिसपाक लागलें. हो साक्षात्कार पळोवन पैठणच्या ब्राम्हणाचो गर्व देंवलो आनी तांकां पश्चातापय जालो. ताचेउपरांत कांय दीस ते थंयच रावले आनी आपल्या विभूतिमत्वाचें तेज दाखोवन तीं थंयच्यान गेलीं थंयच्यान तीं भावंडां नगर जिल्ह्यांत प्रवरा न्हंयचे देगेचेर वशिल्ल्या नेवासे ह्या गांवांत आयलीं. थंय चे देगेचेर वशिल्ल्या नेवासे ह्या गांवांत आयलीं. थंय येतकच ज्ञानेश्र्वरान मेल्ल्या सच्चिदानंदाक जिवो करपाचो चमत्कार केलो.
मागीर निवृत्तिनाथान ज्ञानेश्र्वराक सामान्य लोकांक कळपासारकी गीतेचेर टिका बरोवपाक सांगलें. ज्ञानेश्र्वरान गुरूची आज्ञा मानली आनी थंयच्या शिवाच्या देवळांत बसून ताणें ओवीरुपांत टिका सांगपाक सुरवात केली. हो ग्रंथ ९,००० ओव्यो इतको व्हड जालो आनी तो सगळो सच्चिदानंदान आदरपूर्वक बरोवन घेतलो. ह्या ग्रंथाचें नांव भावार्थदीपिका अशें दवरिल्लें. पूण ज्ञानेश्र्वरान ताची रचना केली म्हणून ज्ञानेश्र्वरी ह्याच नांवान तो प्रसिद्द जालो.
ज्ञानेश्र्वरीच्या रचनेउपरांत ही सगळी मंडळी पढरपुराक गेली. थंय तांची नामदेवाकडेन भेट जाली. हे भेटीचें पर्यवसान म्हणजे नामदेव ज्ञानेश्र्वराचो भक्त जालो. थंयच गोरा कुंभार, चोखामेळा, नरहरी सोनार सारकिल्ली संत मंडळी ज्ञानेश्र्वराच्या भोंवतणी जमली. मागीर नामदेवाची संतांवांगडा ज्ञानेश्र्वर तीर्थयात्रेक गेलो. तांणी सगळ्यांनी काशी, प्रयाग सारकिल्ल्यो उत्तरेच्यो तीर्थयात्रा केल्यो. तशेंच ते अस्तंतेक व्दारका, गिरनार ह्या क्षेत्रांतय गेले. मागीर ते परत पढरपुराक आयले आनी थंयच्यान मागीर आळंदीक येवन थंयच वस्ती करून रावले.
ज्ञानेश्र्वराची कीर्त एक फावट तापी न्हंयेचे देगेर रावपी चांगदेवाच्या कानार पडली. ताणें चौदा विद्या आनी चौसश्ट कला प्राप्त करून घेतिल्ल्यो. योगसिध्दीच्या बळाचेर तो चौद्यांशीं वर्सां जगिल्लो. ताका ज्ञानेश्र्वराची भेट घेवंची अशें दिसलें. ताची भेट घेवच्याआदीं ताणें ताका एक चीट बरोवपाचें थारायलें. पूण मजकूर कितें बरोवंचो तेंच ताका कळना जालें. शेवटाक ताणें कोरो कागदच ताका धाडून दिलो. तें पळोवन निवृत्तीनाथान ज्ञानेश्र्वराक चांगदेवाचें सगळें चरित्र सांगलें आनी तेचवांगडा ताका एक चीटय बरोवपाक सांगली. ज्ञानेश्र्वरान जी चीट ताका बरयल्ली ती चीट आपणें ताच्याच तोंडान आयकुंची म्हणून चांगदेव आपल्या शिश्यगणांवांगडा वागाचेर बसून भायर सरलो. मुखार येवन शिश्यांनी चांगदेव ज्ञानेश्र्वराचे भेटेक येता म्हणपाचें सांगलें. तेन्ना ज्ञानेश्र्वर आपल्या भावडांवांगडा एके पडके वण्टीचेर बसून वत घेतालो. निवृत्तीनाथान जेन्ना ज्ञानेश्र्वराक चांगदेवाच्या मुखार वचपाक जाय म्हळें तेन्ना ज्ञानेश्र्वरान रोखडीच ती वणत चलयली. आपणें जित्या वागाक चलयलो त्यापरस ज्ञानेश्र्वरान पडकी वणत चलयली हाचेवयल्यान ज्ञानेश्र्वर आपल्यापरस कितलो व्हड आसा तें चांगदेवाक कळ्ळें. वागावयल्यान देंवून ताणें ज्ञानेश्र्वराच्या पांयांकडेन लोटांगण घातलें. तेन्ना ज्ञानेश्र्वरान ताच्या सगळ्या आंगावयल्यान हात भोंवडायलो. त्याच खिणाक चांगदेवाच्या काळजांत आत्मज्ञानाचो उदय जालो.
असोच कांय काळ गेल्याउपरांत ज्ञानेश्र्वराक आपलें जीवितकार्य सोंपलें अशें दिसलें. ताणें जीवत्समाधी घेवपाचें थारायलें तेन्ना ताची पिराय फक्त बावीस वर्सां आशिल्ली. शेवटाक शके १२१८ कार्तिक वद्य तिरोदस ह्या दिसा ताणें सिध्देश्र्वराच्या देवळालागीं खणून तयार केल्ले जागेंत समाधी घेतली.
ज्ञानेश्र्वरान भावार्थदीपिका म्हणजे ज्ञानेश्र्वरी, अमृतानुभव, चांगदेवपासाश्टी आनी कांय अभंग इतली ग्रंथरचना केली. तातुंतले हरिपाठाचे अभंग ताचे अभंग गाथेंत आस्पाविल्लो आसात.
ज्ञानेश्र्वरी: गीतेची ओवीबध्द टीका. तिची रचना ज्ञानेश्र्वरान केली. हो ग्रंथ सुमार णव हजार ओव्यांचो आसा. सामान्य लोकांक संस्कृत भाशेंतली गीता समजना देखून तूंत गीतेचेर मराठी टीका बरय अशें सदगुरू निवृत्तिनाथान ज्ञानेश्र्वराक आदेश दितकच ताणें ही टीका बरयली. तेन्ना ज्ञानेश्र्वर आनी ताचीं हेर भावंडां प्रवरा न्हंयेचे देगेर नेवासे ह्या गांवांत आशिल्ली. ज्ञानेश्र्वरान थंयच्या शिवाच्या देवळांत ज्ञानेश्र्वरी निरुपणाक सुरवात केली आनी थंयच तो ग्रंथ पुराय केलो. ज्ञानेश्र्वरान ओवयो सांगल्यो आनी सच्चितानंदान त्यो बरोवन घेतल्यो. अशे तरेन हो ग्रंथ तयार जालो. हो ग्रंथ मराठी भाशेंत आसा. ज्ञानेश्र्वरी ह्या ग्रंथांत अर्जुनविषाद, अर्जुनाची शरणागती, देह नाशवंत आनी आत्मो अमर, निश्काम कर्मयोग, स्थितप्रज्ञाची वळख, अर्जुनाच्या मनाचो घुस्पागोंदळ, कर्मत्याग, स्वधर्म, ज्ञानमाहात्म्य, संन्यास आनी योग, योगसाधना, योगभ्रश्टाची गती, ज्ञान – विज्ञा, ब्रम्हा – अध्यात्म आनी कर्म, अधिभूत - अधिदैवत आनी अधियज्ञ, दैवी प्रकृतीचे पुरूश, भक्तीचें महाव्दार, ईश्वराचें व्यापकपण, ज्ञानी भक्तांची मेळणी, विश्वरुपाचो आविश्कार, सगुणोपासना, क्षेत्र – क्षेत्रज्ञ, गिन्यानाचीं लक्षणां, ज्ञेय परब्रम्हा. प्रकृति – पुरूश, त्रिगुणवर्णन, अव्यभिचारी, भक्ती, संसार – अश्वत्थवृक्ष, क्षर – अक्षर आनी पुरूषोत्तम, त्याग आनी संन्यास आनी पराभक्ती सारकिल्ल्या तत्वगिन्यानीक विशयांचेर विस्तारीत वर्णन केलां. शेवटाक त्या विश्वरूप प्रभूलागीं आनी हेरांलागीं ज्ञानेश्र्वर फुडें दिल्ल्या पसायदानावरवीं मागणें करता.
पसायदान
आतां विश्वात्मकें देवें । येणें वाग्यज्ञें तोषावें ।
तोषोनि मज द्यावें । पसायदान हें ॥
