समाजी वाजयता. रासमंडलीचो स्वामी दोहा रसिया, कवित्त, सवैया, आदी पदां गावन रासलिलेचें निर्देशक करता. जेन्ना पदां गावप जातात तेन्ना तांचो अर्थ व्रज भाशेंत सांगतात.
व्रज प्रदेशांत जायत्यो रासमंडळ्यो आसात. ह्यो मंडळ्यो वृंजावनांत तशेंच हेर व्हड व्हड शारांत रासलिलेचे प्रयोग करुन दाखयतात. ह्या मंडळ्यांत वृंदावनांतलो स्वामी हरगोविंद हांच्यो मंडळ्यो प्रसिध्द आसात. चडशा स्वामींनी बापायकडल्यान परंपरेन आयिल्लो वेवसाय आपणायतात. हे सगळे ब्राह्मणच आसात, तेचपरी रासलिलेंत भाग घेवपी किशोरय ब्राह्मणच आसतात आनी ते चडकरुन रासधारी स्वामीच्या परिवारांतलेच आसतात. सात आठ वर्सांची जातकच भुरगीं रासलिलेंत काम करुंक लागतात आनी सादारण 12 वर्सांचीं जातकच तीं काम करप सोडून दितात. रासांतल्या कलाकारांनी गळ्यांत जानवें आनी माळो घालूंक जाय असोय नेम आसा. तेचपरी शुध्द जेवण आनी अध्ययन ह्यो गजालीय तांचे खातीर गरजेच्यो मानल्यात.
सद्याच्या काळांत कलात्मक नदरेन रासलिलेचो पावंडो उणो जायत चलला. आदल्या तेंपार ह्यो मंडाळ्यो देवळांच्या आलाशिऱ्यान रावताल्यो आनी थंयच तातुंतल्यान कलाकारांचें शिक्षण जातालें. तशेंच नेमान त्या देवळांनी रासलिलेचे प्रयोग करुन दाखोवप जातालें. सद्याच्या काळांत देवळांचें उतपन्न घटिल्ल्यान रासधारींक पोटाखातीर व्रजाभायर वचून व्हड शारांत प्रयोग करचें पडटात. थंयच्या प्रेक्षकांचे रुची प्रमाण तांकां रासलिलेंत हास्यविनोदी, संवगां, गीतां आनी सादारण काव्य हांचो आस्पाव करचो पडटा. ताका लागून मूळचे भावगंभीर रासलिलेपसून सद्याची रासलिला खुबूच वेगळी आसा. -कों. वि. सं. मं.
रासो काव्य : वीरससात्मक काव्य. ह्या काव्यांत राजाचो आश्रित, चारण वा भाटांनी राजा तशेंच वीरपुरुशांनी युध्दाच्या वेळार दाखयल्ली वीरता आनी राजा तांच्या मोगा विशींचें पद्यमय वर्णन डिंगल ह्या पोरन्या राजस्थानी मिश्रीत हिंदी भाशेंत केल्लें आसता. चारणांनी रचिल्ल्या ह्या काव्याक ‘चारण काव्य’ अशेंय म्हणटात. ह्या काव्याचो रचणूकेचो काळ इ. स. चो 10 वो शेंकडो ते 18 वो शेंकडो अशें मानतात. ह्या काव्याच्या प्रकारांतल्या म्हत्वाच्या एका काव्यांत, ‘वीसलदेवरासो’ त ‘रसायण’ उतराचो उपेग परतून परतून जाला. ताचेवयल्यान ‘रहस्य’ आनी उपरांत ‘रासो’ अशी ह्या उतराची व्युत्पत्ती मानतात. रसायण रहस्य रासो.
हिंदी साहित्यांत हीं काव्यां काव्यातत्वाचेर आनी काव्यगुणांचे नदरेन चड म्हत्वाचीं आसात. रासोकाव्यानच हिंदी साहित्याच्या सुरवेच्या काळांतल्या चडशा साहित्यिक निर्मणी जाल्या. त्यावेळच्या सोबीत, सुवेवस्थित आनी साहित्यिक भाशेची उत्तम देश म्हणू ह्या ‘काव्या’ कडेन पळोवक येता. ह्या काव्यांत त्याकाळावयल्या छप्पय, कवित्त, दूहा वा दोहा, तोमर, शार्दूलविक्रिडित, स्यग्धरा, त्रोटक, आर्या, अडिला, ढोसा, मात्रा, रड्ढा, धत्ता, पध्दडिया अशा जायत्या छंदांचे प्रयोग जालाते. अपभ्रंशाच्या चडशा छंदपंडितांनी रासो छंदाचें लक्षण सांगलां आनी रासक वा रासाबंध नांवान चालंक आशिल्ल्या काव्यरुपाचेंय लक्षण सांगंलां. विरहांक हाणें वृत्त जातिसमुच्चयांत म्हळां:
अडिलाहि दुवहएहिं व मत्तारड्डहिं तहअ दोसाहिं’ ।
बहुएहिं जो रइज्जइ सो भण्णइ रासओ आम ।।‘
अर्थ: जातूत चडशे अडिला, दुवहअ, मात्रा, रड्डा आनी ढोसा हे छंद आसात ते रचनेक रासक म्हणचें.
जाल्यार स्वयंभू हाणें स्वयंभूछंदस् हांतूत म्हळां
धत्ता छड्डणी आहिं पध्दडिया सुअण्ण रुअण्ण रुएहिं ।
रासबंधो कव्वे जण – मण अहिराम होई ।।
म्हळ्यार – काव्यांत रासकाव्य हें धत्ता, छप्पय, पध्दडिया आनी हेर जायत्या रुपकांवरवीं मनभुलोवणें जाता.
ह्या काव्याचो मुखेली रस हो वीर आनी शृंगार आसतालो. झुजाचें सुंदर आनी जीवें वर्णन, कल्पनांनी भरिल्लीं वर्णनां आनी विशयाक तशेंच आश्याक फावो तशी ओजस्वी भास हीं ह्या काव्याचीं खाशेलपणां आसात.
हातूंत नृत्यगीतांची परंपरा आशिल्ली तशी छंदांची विविधताय आशिल्ली म्हळ्यार रचनेंत वेगळ्या वेगळ्या छंदवृत्तांचो वापर करुन निखटें वाचन करपाखातीर बरयल्लीं, अशे दोन परंपरागत काव्याप्रकार मेळटात. नाचून, गावन, अभिनय करुन दाखोवपी रासो काव्याचे परंपरेक जैन परंपरा म्हणू वळखतात. जैन धर्मासंबंदीचे विचार आनी तांचे तीर्थंकर, धर्मोपदेशक आनी संघपती हांचीं चरित्रां तशेंच धर्मोपदेशाचीं वर्णनां हो ह्या रासोकाव्याचो मुखेल उद्देश जावन आसा.
नरपती नाल्ह ह्या रासो कवीचें वीसलदेवरासो हें काव्य. इ.स. 1955 हो ह्या काव्याचो रचनाकाळ मानतात. तरीकूय ह्या काळासंबंदान दुबाव आनी मतमत्तांतरां आसात. कांय जाण इ.स 1255 हो काळय हाचो रचनाकाळ म्हणटात. देखीक-
बारह सै बहोत्तराहां मँझरी । जेठवदी नवमी बुधिवारि ।
नाल्हरसायण आरंभई । सारदा तूठी ब्रह्माकुमारि ।
कासमीर मुख मंडनी । रास प्रसागो वीसलदेराई ।।
ह्या श्र्लोकांतले पयले वळीवयल्यान इ. स. 1272 वर्साचो उल्लेख मेळटा. हिंदींतल्या डॉ. मोतीलाल मेनारिया, माताप्रसाद गुप्त सारकिल्या कांय विद्वानांनी ह्या ग्रंथाक आदिकाळांतली रचना मानूंक ना. 14 व्या, 16 व्या शतमानांतल्या नरपती नांवाच्या एका गुजराती कवीकडेन ताचो संबंद आसुंये अशें मत उक्तायलां. पूण ह्या काव्याची एक प्रत अशी मेळ्ळ्या जिचेर ताचो रचनाकाळ इ.स.1096 अशें मेळटा. तातूंत संवत् सहम तिहत्तर जानि, नाल्ह कविसा सरसीय वाणी अशो वळी बरयिल्ल्यो मेळटात.
