ह्या ग्रंथानी मेळना।
हिंदी साहित्याचो इतिहास- लेखन परंपरेंत सगळ्यांत पयलीं फ्रेंच विव्दान गार्सा द तासी चें नांव येता। फेंच भाशेंत बरयल्ल्या इस्त्वार द ला लितरेत्युर एन्दुई ऐन्दुस्तानी ग्रंथांत वर्णक्रमान हिंदि आनी उर्दूच्या अनेक रचनाकाराचें वर्णन मेळटा। हाचो पयलो भाग सन १८३९ त आनी दुसरो भाग १८४७ त प्रकाशित जाल्लो। सन १८७१ त हाचें दुसरें संशोधात संस्करण तीन भागांनी प्रकाशित जाल्लें। ह्या ग्रंथात चुको आसल्यो तरीय हिंदी साहित्याची इतिहास लेखन-परंपरा ह्याच ग्रंथा उपरांत सुरू जाल्या अशें मानतात। हे परंपरेंत दुसरो यत्न शिवसिंह सेंगर हाणें केला। सन १८८३ त बरयल्ल्या शिवसिंह सरोज ह्या पुस्तकांत ताणें हिंदी भाशेंतल्या एक हजार कवीचें जीवन-चरित आनी कवितांच्यो पती सादर करतनाच रचना-काल, जल्म आदिची म्हायती दिल्या। सन १८८८ त प्रसिद्द जाल्लो जॉर्ज ग्रियर्सन हाणेंं रचिल्ल्या द मॉडर्न वर्नेक्यूलर लिटरेचर ऑफ हिन्दुस्तान हो शास्ऋीय पद्दतीन बरयल्लो हिंदीचो पयलो इतिहास। ह्या पुस्तकांत लेखकांच्या वर्गीकरणा वांगडा तांची प्रवृत्तिय स्पश्ट करपाचो यत्न केला। ग्रियर्सन हाणें भाशेचे नदरेन हिंदी साहित्याचें क्षेत्र निर्धारीत केलें। नवो इतिहास बरोवप्यां खातीर हो ग्रंथ मार्गदर्शन जालो।
ग्रियर्सन उपरांत मिश्रबन्धुविनोद नांवाच्या एका ग्रंथाची रचना केली। सन १९१३ त हाचे पतयले तीन भाग प्रकाशित जाले। चवथो भाग १९३४ त प्रकाशीत जालो। हातूंत पांच हजार हिंदी लेखक, कवी रचनाकाराचें कालक्रमानुसार वर्णन केलां। उपरांत सन १९२९ त आचार्य रामचंद्रशुक्ल हाणें हिंदी साहित्याचो इतिहास बरयलो। आतां मेरेन जितके इतिहास बरोवन जाल्यात तातूंत सगळ्यां परस स्पश्ट, जाणकार मानतात। ह्या इतिहास ग्रंथांत सुमार एक हजार हिंदी लेखक आनी रचनाकारांच्या रचनांचें साहित्यिक मूल्यांकन, हिंदी साहित्याची मुखेल प्रवृत्ती, विचारधारा तशेंच युगाचें सम्यक विवेचन सरळ आनी स्पश्ट भाशेंत केलां। ह्या ग्रंथा उपरांत पन्नास वर्सांनी आचार्य हजारी प्रसाद व्दिवेदी हाणें हिंदी साहित्याची भुमिका, हिंदी साहित्याचो आदिकाल अशा रचनांची इतिहासीक नदरेन तथ्य आनी निश्कर्श दिवन ह्या विशयांत म्हत्वपूर्ण भर घाल्या। हांचे शिवाय दुसऱ्या विव्दानांनीय हिंदी साहित्य इतिहास - लेखन परंपरेंत विशेश योगदान दिलां। तांचीं नांवां अशीं आसात-
डॉ रामकुमार वर्मा (हिन्दी साहित्यका आलोचनात्मक इतिहास), डॉ नगेन्द (रीति-काव्यकी भूमिका), डॉ गणपतिचंद्र गुप्त (हिन्दी साहित्यका वैज्ञानिक इतिहास), डॉ रामस्वरुप चतुर्वेदी (हिन्दी साहित्य और संवेदनाका इतिहास), डॉ बच्चन सिंह (हिन्दी साहित्यका दुसरा इतिहास), डॉ वासुदेव सिंह (हिन्दी साहित्यका समिक्षात्मक इतिहास), आचार्य रामचंद्र शुक्ल हाणें जमयल्ले म्हायती प्रमाण हिंदी साहित्याचो इतिहास चार भागांत विभागला।
१) आदिकाल वा वीरगाथा काल- सन ९९३ ते १३१८ मेरेन। २) पूर्व मध्यकाल वा भक्तिकाल सन- सन १२१८ ते १६४३ मेरेन। ३) उत्तर मध्यकाल वा रीतिकाल- सन १६४३ ते १८४३ मेरेन ४) आधुनिक काल- सन १८४३ पसून हें विभाजन भोवतेक हिंदी विव्दानांनी चड उण्या प्रमाणान मागून घेतलां।
आदिकाल वा वीरगाथा काल - कांय विव्दान ज्या काळाचो प्रारंभ ७६९ सावन मागतात। राहुल सांकृत्यायन हाणें सरहपाद नांवाच्या सिध्द कविचो काळ सन ७६९ स्वीकारला। डॉ शिवसिंह सेंगर हाच्या विचारा प्रमाण सातव्या शतमनांत पुष्प वा पुण्ड नांवांचो कवी हिंदीचो पयलो कवी जाता। हिंदीची पयली रचना जैन आचार्य देवसेन रचित श्रावकाचार मानप जाता। डॉ नगेन्द्र साहित्याक अध्यायनाचे सोयी खातीर आदिकाल ६ भागांंत विभाजीत करता- १) सिद्दध साहित्य २) जैन साहित्य ३) नाथ- साहित्य ४) रासो साहित्य ५) लौकिक साहित्य आनी ६) गद्य- रचना।
१) सिद्ध साहित्य - बौद्ध धर्माचे वज्रयान सिद्धांनी हें साहित्य बरयल्लें । राहुल सांकृत्यायन हाणें चौद्यांयशीं सिद्धां विशीं बरयलां । हातूंत सरहपा, शबरपा, लुइपा, डोम्मिपा, कणहवा आनी कुक्कुरिया सिद्ध कदींची नांवां मुखेल आसा । सरोजवज्र, राहुलभद्र, सरहपाद आदि । हांणी ३२ ग्रंथ रचिल्ले, तातूंल्यान दोहाकोश चड प्रसिद्द जालो । हाच्या शिवाय शतरपाची रचना चर्यापद, डोम्भिपाची डोम्बि-गीतिका, योगचर्याची अक्षरव्दिकोपदेश, तशेंच लुइपा, कण्हपा, कुक्कुरिया हांच्यो रचना चड प्रसिद्द आसात ।
२) जैन साहित्य- हिंदी कवितांचें माध्यम आपणावन सिद्धांनी बौध्द धर्माचो वज्रयान मताचो प्रचार पूर्व क्षेत्रांत केलो तर जैन साधुंनीं अस्तंती क्षेत्रांत कवितेचेंच माध्यम आपणावन आपल्या मताचो प्रसार केलो । हातूंत जैन तीर्थंकरांचें जीवन- चरित तशेंच वैष्णव अवतारांची कथा रास शैलींत बरयली । ह्या कवींनी आचार, फागु रास आनी चरित शैलींत जैन काव्याची रचना केली । जैन मंदिरांत रावपी श्रावक रातचे रास - गायन करताले रास ग्रंथ खूब प्रसिद्द जाले । पून वीरगाथांच्या रासो ग्रंथा परस वेगळे आशिल्ले । दोहा छन्दा भितर जैन आचार्य हाणें सन ९३३ त श्रावकाचार नांवाच्या काव्य -ग्रंथांंची रचना केली । ११८४ त शालिभद्र सूरि हाणें भरतेश्वर- बाहुबली रास हाची रचना केली । रास ग्रंथाचें परंपरेंत आसगु कविचें चन्दनबालारास, जिनधर्मसूरिरचित स्थूलिभद्ररास, विजयसेनसूरि रचित रेवंतगिरिरास आनी समुति गणि रचित नेमीनाथ रास प्रसिद्द आसात ।
३) नाथ साहित्य - राहुल सांकुत्यायन हाच्या मता प्रमाण
