कर्करोग बरो करपाची शक्त आसता हें सिध्द जालां. व्हडलें गोंयच्या शेती संशोधन केंद्राचेर अळम्याच्या कृत्रिम लागवडीविशीं संशोधन चालू आसा. ह्या केंद्रांत लागवडी विशीं प्रशिक्षण दितात. थंय धिंग्री आनी पॅडी स्ट्रॉ ह्या जातींच्या अळम्यांचे बीं विकत मेळटा. गोंय विद्यापीठाच्या सूक्ष्म जीवशास्त्र विभागांत गोंयच्या अळम्यांचेर १९८५ सावन संशोधन चालू आसा.
- विश्राम गांवकार
अळमो: (इंग्लीश - फंगस गार्डन / फंगस कोम्ब)
मॅक्रोटर्मिज कुटुंबांतली व्हड रोयणी उबारपी वायटी रोयणी भितर कुशिल्ल्या पाल्याची ल्हान ल्हान ‘शेतां’ रोयता. ह्या ‘शेतां’चेर टर्मिटोमायसीज ही अळम्याची जात चित्याच्या रूपान वाडटा. रोयणींतलो अळमो बारीकसाणेन तपासल्यार ताचेर हे बुरशीचे धवेफुल्ल बारीक – बारीक गुळे वाडिल्ले दिसतात. ह्या गुळ्यांत पाचकद्रव्यां निर्माण जातात तीं खावन वाळटी जियेता. अळम्यांचो आकार खारकेभशेन, रंग म्होंवाच्या माल्या भशेन, वास करंजेला भशेन आनी स्पर्श बुकबुकीत, हून - हून आसता. सूक्ष्मदर्शका सकयल तपासल्यार वाटयेचें हें मालें म्हळ्यार ‘अळमो’ झाडपाल्याच्या पेशीं पसून, तंतूं पसून तयार जाल्ल्याचें दिसता. वायटेचे जातीचेर अळम्यांचो आकार, रूप, रंग थारता. गोंयांत चार - पांच तरांचे ‘ अळमे ’ सांपडटात.
जुलय म्हयन्यांत ह्या अळम्यावेल्या चित्याचे गुळे किल्लूंक लागतात. तांचे ल्हान देंठ जातात. देंठाचे पोकळ दांडारे जातात. रोयणीचे वण्टीक तेंकतकच तांकां एक तोंपरें फुटता. हें तोपरें रोयणीक बुराक करीत ‘ गिरमीट ’ कशें उजवाडाचे आनी उदकाचे दिकेन वयर वाट काडटा. रोयणी वयर पावतकच ताचें रूप बदलता. तोंपऱ्याचे कळे जातात. कळे तशेच दवरल्यार ते फुलतात. अळमो जितलो व्हड तितल्या प्रमाणांत रोयणीर कळे येतात आनी अळमीं फुलतात.
गोंयचीं अळमी: गोंयांत अळम्यांच्यो विखाळ आनी खावपाच्यो अश्यो दोनूय जाती सांपडटात. रानवट अळमी गोंयकार परंपरेन वळखुपाक आनी वेंचपाक शिकल्यात. गोंयांत बाजारांत व्हड प्रमाणांत विकपाक येवपी जात म्हळ्यार ‘ अळमी ’ वा ‘ रोयणीवेलीं अळमी ’. हांकां इंग्लेजींत ‘ टर्मिटोमायसीज ’ अशें म्हणटात. रोयणीच्या पोटांत ‘ अळमो ’ आसता ताचे पसून ‘ टर्मिटोमायसीज ’ जातीचीं अळमीं जुलय आनी आगश्ट म्हयन्यांत जातात. हीं अळमी चडशीं अस्तंत घाटांतल्या तालुक्यांनी (दिवचल, सत्तरी, सांगें, केपें, काणकोण, फोंडें) जातात. वर्साक सुमार ७५ ते १०० टन अळमी शारांनी विकपाक येतात. दर पंदरा दिसांनी ह्या अळम्यांचें एक पीक येता.
टर्मिटोमायसीज भाशेन गोंयांत आनीकूय रुचीक अळमी लोक पुंजायतात. तांचीं थळावीं नांवां आनी विज्ञानीक वळख अशीः फुगो; माड-फुगो; काजु-फुगो (बोलीटस/ गायरोडॉन); शिती/शितळ/श्रिंगार अळमी (पोडाब्रेला); तेल अळमे (मॅक्रोलेपिओटा); खूंट/खुंटयाळें अळमे (प्लुटीयस) सोरपा अळमे, पणसा अळमे (प्लुरोटस) आदी.
संवसारांत टर्मिटोमायसीजच्यो ३३ जाती आसात. तातूंतल्यो १२ गोंयांत सांपडटात, अशें गोंय विद्यापीठांतल्या संशोधनावेल्यान दिसून आयलां. झाडांच्या मुळांक बांदून उरपी (मायकोरायजल) चडशो जाती पोर्तुगेजांनी लॅटीन अमेरिका, आफ्रिका हांगासून हाडल्यो आसूंये अशेंय सिध्द जालां. गोंयच्या अळम्यांचें सांस्कृतिक, सैमीक आनी उद्येगीक म्हत्व व्हड आशिल्ल्याचेंय कळटा.
-नंदकुमार कामत
अक्षता: तांबडी पिंजर वा हळद घालून रंगयल्ल्या तांदळांक अक्षता अशें म्हणटात. देवपुजेंतलें ‘अक्षता’ हें मुखेल पुजे सामान आसा. देवपुजेंत एकाद्रो उपचार मेळना जाल्यार ते सुवातेर देवाक अक्षता ओंपतात. म्हापुजेंतली आंगपूजा आनी आवरणपूजा अक्षता घालुनूच करतात. देव-देवतांक दवरिल्ल्या सुपारेचेर अक्षता घालून देवाक होरायतात. त्या संबंदान मंत्र असोः
अक्षतास्तण्डुलाः शुभ्राः कुङ्कुमेन विराजिताः। मया निवेदिता भक्त्या गृहाण परमेशवरा।
अर्थः कुकमान रंगयल्ले धवे तांदूळ म्हणजेच अक्षता हांव तुका भक्तिभावान ओंपता. देव परमेकश्र्वरा, त्यो तूं स्वीकार करून घे.
लग्ना वेळा न्हवऱ्या - व्हंकलेचेर आनी मुजी वेळार मुंज्याचेर अक्षता उडोवपाची पध्दत पूर्विल्ल्या काळां सावन चलत आयल्या. अक्षतेंतले तांदूळ सुपीकपणाचें प्रतीक अशें मानतात. न्हवऱ्या – व्हंकलेचें लग्न संततीन फळाक येवचें होच उद्देश तातूंत आसता. अक्षता भुता-खेतांचें निवारण करतात असो समज आसा. देखुनूच, न्हवऱ्या – व्हंकलेक भुतांची दिश्ट लागची न्हय म्हूण तांचेर अक्षता उडयतात. लग्नांत ‘अक्षतारोपण' हो एक वेगळोच विधी आसा. तुळशी लग्नांतूय अक्षतांचो वापर करतात. ब्राह्मण आशीर्वाद दितना अक्षता माथ्यार घालतात. घरांत सोरोप येत जाल्यार मंत्रायल्ल्यो अक्षता घरा भोंवतणी शिंपडायतात.
ग्रीस देसांत ह्याच कारणा खातीर पीठ आनी मिठाय वांटपाची चाल आशिल्ली. हालींच्या काळांत लग्न सुवाळ्यांनी वेग-वेगळ्या रंगान रंगयल्ल्या तांदळांच्या अक्षतांचो वापर केल्लो दिसता. पारशी जमातीच्या लग्नांत आनी ‘नवजोत’ (बटूविधी) सुवाळ्याक अक्षता उडोवपाची प्रथा आसा.
- कों. वि. सं. मं.
अक्षर: अक्षर = ( अ + क्षर )- जाका क्षरण वा क्षय ना तें अक्षर (जें केन्नाच उणे जायना). ह्या शब्दाचें वेग-वेगळ्या पंथांत आनी तत्त्वज्ञानाच्या संप्रदायांत विंगड विंगड अर्थ जातात. कांय अर्थ फुडल्या प्रमाण आसातः-
१. विरगळनासतना उरपी, विकार न पावपी, कूटस्थ, नित्य, सर्वभावातीत आनी केवल निर्गुण. २.‘वर्णस्मारकरेखात्मकलिपिसन्निवेशः 'वर्णाची याद करून दिवपी रेखात्मक लिपीप्रकार (न्यायकोश). ३. पखह्म, मोक्ष(वेदान्तमते). ४. लक्ष्मी(माध्वमत) ५. भगवदंशभूतो भगवद्रूपो घामविशेषः बगवंताची अंशभूत आनी भगवद्रूप अशी सुवात (वल्लभमत) ६. ओंकार, वेदांचें सार आनी परमेश्वर हांचो वाचक (गीताः ८.११; १०.२५) ७. अकारादि क्षकारान्त एकावन्न वर्ण
षाण्मासिके तु सम्प्राप्ते भ्रान्तिः संजायते यतः । धात्राक्षराणि सृष्टानि पत्रारुढाण्यतः पुरा ।। (आह्मिक तत्त्व)
अर्थः स म्हयने जातकच अक्षरां विशीं दुबाव उरचो न्हय म्हूण ब्रह्मदेवान अक्षरांची लिपी घडयली.
संवसारांतल्या वेग-वेगळ्या भासांच्या वेग-वेगळ्या आवाजाच्या चिन्हांक अक्षरां म्हणटात. पूर्विल्ल्या संस्कृत साहित्यांत शब्दांचो प्रयोग ध्वन्यात्मक (उच्चार करतना), संकेतात्मक (बरयल्ल्या रुपांत) अशा दोनूय अर्थांत सांपडटा. ऋग्वेदांत वर्णमालेक अक्षर अशें म्हळां (ऋ. १.१६४.२४ - ३९). अक्षर म्हळ्यार न पाझरपी, अशी तांची व्युत्पत्ती सांगल्या. ऋग्वेदकाळांत अक्षरां कोरांतून काडटाले म्हुण तशें म्हळां. कोरिल्ल्या अक्षरांचेर उदक पडल्यार लेगीत शाय व्हांवना वा पाझरना. वर्ण शब्द फकत संकेतात्मक चिन्ह ह्या अर्थानच मेळटा. वर्णशब्द रंगप वा रंगवप ह्या अर्थाचे वर्ण ह्या धातू वेल्यान आयल्यात. वैदिक काळार तो अक्षराचो पर्याय शब्द जाल्लो. त्या काळार अक्षरां रंगीत शायेन बरयताले आसूंक जाय अशें दिसता. ध्वनिशास्त्रा प्रमाण एका वेळार तोंडांतल्यान भायर पडपी आवाज म्हळ्यार अक्षर अशें मानतालें, मागीर तो बरोवपाक लिपयेंतलें एक वा ताच्याकय चड अक्षरां लागल्यार लेगीत चलतालीं. अक्षराचो जीव स्वरांचेर आसता, मागीर तातूंत आरंभाक वा शेवटा व्यंजनोच्चार मेळूं वा मेळनाका तातूंत कांय फरक पडना. देखीकः गोमुख ह्या शब्दाच्या लेखना कडेन पळोवन तातूंत तीन अक्षरां आसात अशे समजप चुकीचें थारतलें. तातूंत ‘ गो ’ आनी ‘ मुख ’ अशीं दोनूय अक्षरां आसात. ‘गो’ हे स्वरान्त तर 'मुख’ हें व्यंजतान्त आसा. ‘स्वरान्त’ अक्षरांक विवृत आनी व्यजनान्त अक्षरांक ‘संवृत’ म्हणटात.
अक्षरांक लघु-गुरु अशें आनीकूय दोन भेद आसात. ऱ्हस्व स्वरान्त
