जावंचे हेखातीर मनशाचेर जो सगळ्यांत निमणो आनी म्हत्वाचो विधी जाता ताकाच अंत्यक्रिया अशें म्हणटात, अशी संस्कृतायेची कार्यात्मक उपपत्ती (फंक्शनॅलिझम) कांय मानवशास्त्रज्ञ दितात. विरह, शोक, हळहळ, भंय ह्या भावानांचो आविश्कार म्हळ्यार विधी आनी संस्कार. पूण ही उपपत्ती अर्दकुटी दिसता. हे विधी फकत सभावीक भावनांचे आविश्कार नासून, समाजान निर्मिल्ल्या खाशेल्यासमाजीक संस्थां कडेन संबंदीत आसात. हो विधी म्हळ्यार मेल्ल्या मनशाचो तुटिल्लो संबंद जोडपाचो विधी. मेल्ल्या मनशाविशीं भंय वा ताचे वांगडा संबंद पक्को जावंचो अशीं भावना आसता. मनशाच्यो कल्पना निर्मित गरजो मतींत घेवन श्राध्द, जितेपणी संबंदीत आशिल्ल्यो वस्तू, ताच्या आत्म्याक शांती मेळची आनी अंत्यक्रिया करपी वयक्तीच्या फाटल्यान कसलीच अवकृपा जावंची न्हय हे खातीर पाप निवारणाचीं प्रायश्चितां असीं विंगड विंगड कृत्यां हे विधींत करतात. तशेंच मेल्लो मनीस भूत जावन वावुरचो न्हय, ताचो फुडलो मार्ग आनी रावप निर्वेध जावचें, कसलेंच वासनेन ताचो आत्मो घुटमळचो न्हय आनी जित्या लोकांक ताणें पिडचें न्हय हो सगळो हेत धरून अंत्यक्रिया करतात.
कुडींतल्यान जीव गेल्या उपरांत, पंचप्राण भायर वचून ना जातात, रूधिराभिसरण बंद जाता. कूड थंड जाता. आनी कांय वरां उपरांत रगत आनी मांस कुसता आनी दुर्गंध येता. तो येवंचो न्हय आनी ताची वेवस्ता योग्य तरेन जावंची होच अंत्यक्रियेचो मुखेल हेत आसता. मेल्ल्या मनशांचेर केल्ले अंत्यसंस्कार खूब म्हत्वाचे आसतात. जातसंस्कारणेमं लोकमभिजयति, मृतसंस्कारेणामुं लोकम्।। (बौधायन पितृमेधसूत्र प्र. 3, खंड 1) जात संस्कारान ह्या लोकांत उदरगत जाता. मेल्लयांचेर संस्कार केल्या उपरांत परलोकांत मुक्ती मेळटा, अशें जाहम्मग्रंथांत म्हळां
इतिहासीक उदरगतः वेदकाळांत म्हळ्यार चार हजार वर्सा पयलीं मेल्ल्या मनशांक लासतना यम , इंद्र, वरूण, आश्विनीकुमार, रूद्र ह्या देवांक प्रसन्न करून घेवपाक आनी मृताचो आत्मो शांत जावूंक ताका सद्गती मेळची हे खातीर त्या देवतांची स्तुती करताले. तशेंच सगळ्यांक संतती, गिन्यान , किर्त मेळून दुस्मानांचो नाश जावंचो अशीं प्राथना करताले. परं मृत्यो अनुपरेहि पन्थां---- प्रजांरिषोमोत्वीरान्।।(ऋग्वेद 10: 18: 1). ही प्राथना सगळें सोयरे एकठांय जमून म्हणटाले. मेल्ल्या मनशाचो शोक करचो न्हय अशेंय वेदांत म्हळां. इये जीवन विभृतेरावे----अत्त्युः प्रतरं दधानाः।। (ऋग्वेद 7:6:26।।) अर्थ- ‘ह्या मेल्ल्या जिवा विशीं शोक केल्यार , ताचो आत्मो हागांच घुटमळटा, देखून सद्गती मेळना.’ मागीरच्या काळांत मात त्या संस्कारांत नव्या नव्या कल्पनांची आनी कृत्यांची भर पडली. मेल्ल्या मनशाचेर सोयऱ्यांचो मोग आसताच. ताका लासल्या उपरांत ते कुडीचो गोबोर तसोच त्या जाग्यार उरचो न्हय म्हूण तो गोबोर पवित्र सुवातेर उडोवपाची चाल आसली. ह्याच काळांत मेल्लो मनीस इहलोक सोडून पितृलोकांत वता आनी आत्मो स्थूल देह हातूंत सारकेंपण आसूं येता ही कल्पना जाली. जीवाक जशें अवयव तशेंच आत्म्याकूय अवयव आसूं येता असो समज जालो. आत्मो हो पयलीं मनीस लोकांतल्यान मागीर प्रेत लोकांत , उपरांत पितृलोकांत वता अशी कल्पना जाली. देखून, मेल्ल्या मनशाकूय प्रवासांत अन्न, वस्त्र, प्रवासांत लागपी सामान, वाहन आदी दान दिताले आनी हेंच दान पितरांक मेळटा आनी तो आत्मो थंय सूक भोगता, अशी धारणा जाली.
अंधश्रध्दा आनी पितरां विशींचो आदर , प्रेम भावना वाडीक लागून दान प्रकरण वाडलें. धर्माचे नदरेन चड पुण्य आनी लौकीक नदरेन व्हडपणाचे भूशण असोच दानाचो महिमा जालो. फुडें फुडें, ज्योतिशांनी वायट नखेत्रां, गिरे हांचे विशीं विचार करून मरच्या वेळार वायट नखेत्र वा गिरे आसत जाल्यार ‘शांती’ करपाक जाय अशें शास्त्र थारायलें. फुडें ह्या शास्त्रांत भर पडून सपिंडीकरण, शांतीकर्म, एकोद्दिष्टश्राध्द, आंधश्राध्द, शूलगवश्राध्द हे वेगवेगळे विधी येवून ह्या विधींची उदरगत जाली. इ.स.प.1000 वर्सा मेरेन सूतक धरपाची रूढ नासली तरी फुडें स्मृती, पुराणां हातूंत धर्माविशीं आनी शास्त्रांविशीं वेगवेगळे विचार जावून नव्यो नव्यो रूढी तयार जाल्यो आनी मुळ हेत कुशीक उरून तातूंतलो तंत्रभाग वाडलो. त्याच वांगडा लोकसमाजांतलीं धर्मकृत्यां त्रासाचीं आनी खर्चाचीं जाली.
मनीस मेल्या उपरांत ताचो आत्मो उरता ही कल्पना सगळ्या घर्मांत दिसता, हाची फोडणिशी डॉ. फेचवीर हाणें आपल्या ‘लाय्फ ऑफ डॅथ’ ह्या पुस्तकांत केल्या मेल्ल्या मनशाविशीं आपली पुज्यबुद्धी, आदर , मोग आसचो आनी ताणें आमचें सदांच बरें करचें असो मनशाचो भावार्थ आसता. हातूंतल्यानूच प्रायश्चित, दानधर्म, श्राध्द हांची उदरगत जाली. मेल्ल्या मनशाचो विलो लावपाचे विंगड विंगड प्रकार वेगवेगळ्या संस्कृतायांनी पयलीं पासून चलत आयले, ते अशेः 1.मडें स्वताच्या घरांत , आंगणांत, देवळांच्या आवारांत, शेतांत , मसूंडीत , घोलींत पुरून दवरप. कांय सुवातींनी ताच्या जिवेंपणांतल्यो वस्तूय ताच्या वांगडा पुरतात. 2. मेल्ल्या मनशाची कूड आसा तशीच तिगोवन दवरपाची प्रथा रूढ आसली. वाळवंटांत, सुकिल्ले रेवेंत , फोंडकूल काडून भितर मड्याक दवरताले. ईजिप्त देशांत राजे लोकांच्या मड्याक अत्तर लावून ती कूड सासणां खातीर दवरतात. ताका ‘ममी’ अशीं संज्ञा आसा. 3. मडें लासून ताचो गोबोर , अस्थी पवित्र तीर्थ स्थळांत उडोवप. धा दिस सूतक पाळप, बाराव्या दिसा सगळ्या सोयऱ्यांक गोड जेवण दिवप. दर वर्सा त्या मेल्ल्याच्या नांवांन मेल्ले तिथीचेर श्राध्द करप अशी प्रथा हिन्दू, बौध्द आनी जैन धर्मांत दिसता. 4. मेल्लो संन्यासी, बेवारशी, गुलाम हांकां व्हांवपी उदकांत सोडून दिवप. 5. बांयत, मैदानाचेर वा रानांत रचिल्ल्या वेदीचेर मडें दवरून, तो देह हिंस्त्र पक्षी, प्राणी हांचे कडल्यान खावोवपाची प्रथा. पारशी लोक ‘दख्म’ नांवांचे बांयत मडें उडयतात. 6. ऑस्ट्रेलिया, दक्षीण अमेरिका, आफ्रिका ह्या देशांतल्या वन्य जमातींत मड्याक खावपाची चाल आसा अशेंय कांय शास्त्रकारांनी सोदून काडलां.
समाध्यो, वृंदावनां,थडगीं, कबरी, देवळां, मुर्ती, स्तूप, स्तंभ असल्या तरेची मेल्ल्या मनशाविशीं आदर दाखोवपी, ताचो सामाजीक पांवडो दाखोवपी वा पुज्यनीय अशी स्मारकां बांदतात. संस्कृतीक उदरगती प्रमाण स्मारकां उबारपाचीं साधना आनी पद्दती हातूंत बदल जायत गेले.
वेगवेगळ्या धर्मांत , जातींत , पंथात अंत्यक्रियेच्यो वेगवेगळ्यो चाली दिसतात. हिन्दूः मड्याक लासतात. गुरवार बायलेक , दांत येवूंक नाशिल्ल्या भुरग्याक, ब्रह्मचारी आनी संन्याशी हांकां पुरतात. पारशीः मडें उदारें दवरून तें गिदी कडल्यान प्राशना पुर्वक खावूंक लायतात. हाचो मूळ हेत असो कि, उजो हो पवित्र आशिल्या कारणांन अपवित्र गजाली उज्याक ओपच्यो न्हय ही उदात्त कल्पना. अंत्यक्रिये उपरांत घरा कडेन येवून गोमूत्रांत गृहशुद्धी करतात. मनीस मेल्ले सुवातेर चंदनाची धुपणीं दितात. मडें व्हरपी मनशाक गोमूत्र आनी शुध्दोदक दिवून ताका पवित्र करतात. चिनीः मड्याक न्हाणयतात. देवाचीं(धान्यपतिची) प्राथना करतात. मड्याक पोशाख घालून पेटयेंत दवरतात. स्मशानयात्रा करून मडें पुरतात. तिसऱ्या दिसा मड्याक खावपा खातीर जेवन करून तें थड्या कडेन व्हरून दवरतात. सातव्या दिसा श्राध्द करून अशीं श्राध्दां सात सप्तकां मेरेन करतात. मेल्ल्यांचो आत्मो जेवण जेवता असो भावार्थ आशिल्ल्यान मेल्यांचो आत्मो घरा येतलो हे भावनेन पुरोहिताक वेळ काळ विचारून मेल्ल्या मनशाचे कूडींत जेवण तयार करून दवरतात. जपानीः मडें मसूंडींत व्हरचें पयलीं प्राथना म्हणटात. मडें पेटयेंत घालून घरा भायर काडटात. स्मशानय़ात्रा काडून मडें पुरतात. मडें भायर व्हेल्या उपरांत घर शुद्ध करून, मसूंडीत गेल्या लोकांची शुद्धी करतात. पन्नास दिसां उपरांत, मेल्लो मनीस पितृलोकांत वता असो भावार्थ आशिल्ल्याकारणान पन्नास दिस मेरेन थड्या कडेन वचून श्राध्दा सारकी क्रिया करतात. मुसलमानः हे लोक मड्याक न्हाणयतात. फकिरा कडल्यान
