आसाम
नाट्य प्रकारांत ‘अंकिया नाट’ (सद्या ‘भावना’ म्हण्टात), ‘ओजापाली’ हे आयजूय रूढ आसात. आसामांत म्हत्वाच्या सणा-परबांनी नृत्य संगीता सारक्यो कार्यवळी करपाची चाल आसा. ’लायहरोबा नृत्यनाटिका’, ‘मणिपुरी नृत्य’, ‘देवधनी नृत्य’, गोपी कृष्णाची रास क्रीडा दाखोवपी ‘खुलिया नृत्य’, ‘ढुलिया नृत्य’, ‘कळसुत्री बावल्यांच्या’ आदारान पुराय रामायणाची कथआ सांरपी ‘पुतलानृत्य’, सुरमा न्हंयच्या देगणांत रावपी गांवगिऱ्यांचें ‘नौकानृत्य’, वन्य जमातींचो ‘बोडा’ हो सांघिक नृत्य प्रकार, ‘बिहू’ हो थळावो नृत्य प्रकार अशें विंगड विंगड नृत्य प्रकार आसामांत दिसतात.
वास्तुकलेच्या मळारय आसाम फुडारिल्लो आसा. दरंग जिल्ह्यांतल्या दाह पर्वतीया वाठारांतलें फातराचें देवूळ, कामाख्या मदलो पुर्विल्लो ‘उमाचल शिलालेख’, ‘ महावैदाब, विश्वनाथ, शिव, कामाख्या , नवग्रह, उमानंद हांचीं देवळां आसामी वास्तुकलेचें वैभव दाखयतात. शिवादोल, देवीदोल, विष्णुदोल, रानघर आनी कारेनघर हांगाची देवळां वास्तुकलेचे नदरेनय अप्रूप आसात. घुमटाच्या आकाराचें स्तूप, पॅगोडा सारकीं पाखीं, देवळांचे घूड, चैत्य गवाक्षां, खांबे सारक्या प्रकारांनी आसामाची वास्तूकला संपन्न जाल्या. बुद्ध, ब्रह्मा, लक्ष्मी, सरस्वती, वासुदेव, राम, लक्ष्मण आऩी हेर देव देवादिकांच्यो मूर्ती आसामांत खूबकडेन दिसतात.
आसामांत चित्रकलेचीय परंपरा आसा. चवदाव्या-पंदराव्या शतमानांत, शंकरदेवाच्या नाटकांच्या पड्ड्याखातीर देव-देवकांचीं चित्रां रंगयताले. ‘गीतगोविन्दम’, ‘भागवतपुराण’ ह्या ग्रंथांच्यो जायत्या जाणांनी ज्यो हस्तलिखीत प्रती तयार केल्यो, तांचेर चित्रां काडपाक चित्रकारांमदीं सर्त लागताली.
शिक्षणः आसाम साक्षरतेच्या मळार मागाशिल्लो आसा. 1971 त साक्षरतेचें प्रमाण 28.8% आसलें. दादल्यां भितर हें प्रमाण 36.7% तर बायलां भितर 18.91 % आसलें. एप्रिल 1978 त आसाम सरकारान धावे मेरेनचें शिक्षण फुकट केलें. 1978-79 मेरेन आसामांत 24,615 मुळाव्यो शाळा आसल्यो. ते बायर 137 कॉलेजी, 3 वैजकी महाविद्यालयां, 3 अभियांत्रिकी महाविद्यालयां, 1 शेतकी विश्वविद्यापीठ (जोरहाट), दिब्रुगढ विश्वविद्यापीठ (दिब्रु) गुवाहटी विश्वविद्यापीट (गुवाहटी) हीं विश्वविद्यापीठां सांबाळटात.
भाशा आनी साहित्यः ‘आसामी’ ही प्रतिऊ संपन्न भास आसून, घटनेचे शतमानांत संस्कृतींतल्यान उदरगतीचीं सोपणां चडली. पूण मागधी अपभ्रंश हीच आसामी भाशेची मूळ बुन्याद जावन आसा. ग्रियर्सन हाच्या मतान प्राच्यप्राकृत भाशेक लागीं आशिल्ली मुखेल बोली ‘मागधी प्राकृत’ जावन आसा. मागधी भाशेचें उदेंतेक ‘प्राच्य अपभ्रंश’ उलयताले. ते भाशेचो दक्षिण नी आग्नेय वाठारांत प्रसार जावन आर्विल्ल्या बंगाली भाशेची ती बुन्याद थारली. प्राच्य अपभ्रंश भाशेचो दक्षिणे कडेन तेचपरी गंगेचे उत्तर देगेक प्रसार जालो. होच प्रसार फुडें आसामांत पावलो. हांगाची आर्विल्ली आसामी भाशा तिचें प्रतिनिधित्व करता. उडिया, आर्विल्ली बंगाली भास आनी आसामी ह्या मागधी अपभ्रंशा सावन घडिल्ल्या भासांचें तांच्य मूळ अपभ्रंश भाशे कडेन नातें आसा. (लिंग्विस्टिक सर्व्हे ऑफ इंडिया, खंड-1, भाग पयलो, पान 125-1(ऋ6). डॉ. सुनितिकुमार चटर्जीन प्राच्य मागधी अपभ्रंश बोलीचे चार गट मानल्यात. ह्या चारां मदल्या तिगांचो संबंद अस्तंत, मध्य आनी उदेंत बंगाल आनी ओरिसा हांगा प्रचलित आशिल्ल्या बोलीं कडेन लागता. चवथ्या गटाचो संबंद उत्तर बंगालांत आस्पावल्ल्या आसामच्या भागा कडेन येता. डॉ. बाळिकांत काकतीन, ‘प्राच्य मागदी अपभ्रंश’ असें म्हणपाक येवपा सारके कांय बोली भाशाचे गट बंगाली पयलीं आनी आसामी पयलींच्या काळखंडात अस्तितवांत आशिल्ल्याचें सिद्ध केलां. काळांतरान बोलभाशा गटांचीं लक्षणां थारून स्वतंत्र आसामी राजछत्रासक आनी पुराय स्वयंपूर्ण जिणेक लागून एक स्वतंत्र भास म्हूण आसामी भास मुखार आयली. वयर आशिल्ल्या उल्लेखा प्रमाइण आसामी भाशेची उत्पत्तीकाळ सातव्या शतमानांत पावता.
असमिया साहित्याचे, सादारणपणान स काळखंड कूं येताः-. 1. वैष्णव पयलींचो काळखंड (1250 ते 1500) 2. वैष्णव काळखंड (1501 ते 1650) 3. आहोम वा गद्द बुरूंजी काळखंड (1651 ते 1826) 4. आर्विल्लो काळखंड (1827 ते 1920) 5. राष्ट्रीय पुरुत्थापनाचो काळखंड (1921 ते 1947) आनी 6. स्वातंत्र्या उपरांतचो काळखंड (1947 आनी उपरांत).
वैष्णवपयलींचो काळखंड (1250 ते 1500): आसामी भाशेंत साहित्य रचणुकेचो आगंभ तेराव्या शतमानांत जालो. ह्या काळांतलें साहित्य काव्यांक रचलें. पौराणिक कथा हो ताचो मूळ गाभो आसलो. हरिवर विप्राटी लवकुशर झूज आनी बुब्रवाहनर झूज हीं दोन दीर्घ आख्यानपर काव्यां, हेमसरस्वतीन बरयल्लीं ‘प्रल्हाद चरित्र संवाद’ आनी ‘हरगौरीसंवाद’ हीं काव्यां, रुद्रकंदिलान केल्लो महाभारताच्या द्रोणपर्वाचो अणकार, माधव कंदलीन रसाळ भाशेंत बरयल्लें रामायण, ही आसामी साहित्यांत पडिल्ली मोलाची भर आसली. देवदेवतांची व्हडवीक गावपी ‘पांचाली’ नांवाचो काव्य प्रकार ह्या काळखंडात आपली खाशेली सुवात निर्माण करून आसलो. ‘पांचाली’ काव्यांत सुर्वेक कथनात्मक भाग. मदीं भावगीतात्मक भाग आनी निमणें परतून कथनात्मक भाग आस्पावतालो. ह्या काव्य प्रकारांत दुर्गावर हाणें ‘गीतिरामायण’ आनी ‘बेउला आख्यान’, पीतांबर कवीचें ‘उषा परिणय’ आनी ‘नलोपाख्यान’ आनी मंकर हाचें ‘पद्मपुराण’ हीं काव्यां मुखेल आसात. ह्या काव्यांत जायतीं भावगीतां आयिल्लीं आसून रागदारी संगीताच्या चालीर तीं गायतात.
वैष्णव काळखंड (१५०१ ते १६५०): वैष्णव पंथाच्या पुनरुज्जीवनाच्या ह्या काळांत आसामी साहित्याची भरभराट जाली. ह्या काळांत निर्माण जाल्ल्या साहित्याचे फुडल्या भागांत करूं येतात. काव्यः 1. आर्ष महाकाव्यां आनी पुराणांचे अणकार 2. महाकाव्य आनी पुराणांचे अणकार 3. भक्तिप्रेरित अप्रुपांच्यो कथा ४. नाटकां 5. उदात्त भाव आशिल्लीं आनी रागदारीत बसयल्लीं गीतां ६. संतचरित्रमाला.
गद्यः १. पुराणांचे गद्य अणकार आनी आपरोस २. गद्य चरित्रां. वैष्णव पंथाचो प्रसार करप आनी ताका लोकांचो आसाशिरो मेळोवन दिवप ह्या हेतान वैष्णव संत आनी कवींनी व्हडा प्रमाणांत आसामी भाशेंत साहित्य रचना केली. म्हान संतकवी शंकरदेवान (१४४९-१५६९) वैष्णव पंथाच्या प्रसारा वांगडाच असमिया गीत-संगीतात नामना आनी लोकाश्रय मेळोवन दिलो. ताणें भआगवत पुराणांचो सोप्या भाशेंत अणकार केलो. ताचो अनुयायी माधवदेव हाणें (१४८९-१५९६) ‘जन्मरहस्य’ आनी ‘राजसूय यज्ञ’ हीं काव्यां आनी ‘भक्ती-रत्नावली’चो छंदोबद्ध अणकार केलो. भारतीय तत्वज्ञानपर ग्रंथांत अज्रंवर थारपी भक्तिगीत ग्रंथ ‘नामघोषा’ वा ‘हाजारी घोषा’ ही ताचीच रचणूक जावन आसा. अनंत कंदलीन ‘महिरावण-बध’, ‘हरि-हर युद्ध’, ‘वृत्रासुर-वध’, ‘भरत-सावित्री’, ‘जीव-स्तुति ’ आनी ‘कुमार हरण’ हे ग्रंथ रचले. रामसरस्वतीन महाभारताचो आसामी भाशेंतअणकार केलो. भट्ट देवान (१५५८-१६३८) ‘कथा गीत’ नांवाची गद्य भगवतगीता रचली. ते भायर ताणें कथा भागवतय रचलें. दामोदर देव (1488-1598) हाणें म्हत्वाचीं चरित्रां तर पुरुषोत्तम ठाकूर हाणें व्याकरणाविशीं कार्य करून आसामी साहित्यांत मोलाचीं भर घाल्या.
आहोम वा गद्यबुरूंजी काळखंड (१६५१ ते १८२६): असमिया साहित्याचो तिसरो काळखंड आसामांतल्या आहोम राजांच्या उदया सावन सुरू जाता. आहोम राजांनी राजकी मळावेल्यो घडणुको फाकिवंत बरोवप्या कडल्यान, सोपे आनी सादे भाशेंत बरोवन घेतल्यो. इतिहासाची बसकां आशिल्ल्यो जायत्यो ‘बखरी’ ह्या काळखंडांत बरयल्यो. ह्या
