इतिहास
मिलान, तुरिन हांगां इंजिनां, विजेचीं उपकरणां, आनी संगणक अशे तरांतरांचे कारखाने हांगा आसात. फियाट मोटार कंपनी, पायरेली, रबर, पियागियो स्कूटर कंपनी ह्या सारक्यो उद्देगीक कंपन्यो संवसारभर नामनेच्यो आसात. कलाकुसरीचे कारखाने, जवाहर आनी संगमरवरचे कारखाने हांगाच्या चडशा शारांनी सांपडटात.
चवदा वर्सां पुराय जायसर कोणाक कारख्यांनी कामाक रावंक मेळना. इ.इ.सी. (युपोरीयन इरॉनॉमीक कम्युनिटी) आनी एफ्टा (युरोपीयन फ्री ट्रेड असोसिएशन) ह्या संघटनांचो इटली सभासद आसा. देशांतले अर्थ वेवस्थेचो म्हत्वाचो वांटो पर्यटनांतल्यान येता. जगांतल्या सगळ्या देशांतले पर्यटक हांगा येतात. इतिहासीक म्हत्वाक लागून पर्यटन धंद्याची बरीच वाड जाल्या. लिरा हें हांगाचे चलनी नाणें जावन आसा. बँका दी इतालिया ही चलनी वेव्हाराचेर नियंत्रण दवरता.
येरादारी आनी संचारण: रस्त्यांच्या येरादारीच्या मळार इटली बरोच फुडारल्या. रस्त्यांच्या येरादारीन इटलीन आपल्या शेजारच्या सगळ्या देशांकडेन संबंद जोडल्यात. वाहनांची संख्या बरीच आशिल्ल्यान रस्त्यांचें प्रमाण वाडोवपाची गरज जाणवता आनी ते नदरेंतल्यान कार्य करूंक हांगाचें सरकार वावुरता. तीन तरांचे रेल्वेमार्ग हांगा आसात. राश्ट्रीय, थळावे आनी शारांतले. लांब अंतराचेर येरादारी करपाखातीर रेल्वेमार्ग रस्त्यांपरस चड उपेगी थारतात. चडशे रेल्वेमार्ग सरकाराचे मालकेचे आसात. फ्रांस, ऑस्ट्रिया, स्वत्झर्लंड, जर्मनी आनी हेर उदेंत युरोपीय देशांकडेन रेल्वेमार्गान संबंद जोडल्यात. पो न्हंय, तिच्यो हेर उपन्हंयो, तळीं आनी व्हेनिसलागचो वाठार हातूंतल्यान उदकांतली येरादारी चलता. सिसिली आनी सार्डिनिया ह्या जुंव्यांक जोडपी दर्यांतली येरादारी नेमान चलता. चडशी दर्यांतली येरादारी नेपल्स, जेनोआ आनी व्हेनिस ह्या बंदरांतल्यान जाता. वेपाराचे नदरेंतल्यान ह्या बंदरांक बरेंच म्हत्व आसा. देशांभितरली तशीच हेर देशांकडेन एलिटालिया हे संस्थेकडल्यान हवाई मार्गाचेर येरादारी जाता. रोम, मिलान, नेपल्स, जेनोआ, व्हेनिस, पालेर्मो, काटानिया आनी तुरीन हांगा मुखेल म्हत्वाचे विमानतळ आसात.
लोक आनी समाजजीण: इटालियन लोकांभितर कितल्याशाच वंशांची भरसण आसा. ईशान्य इटलींतलें लोस ऊंच, रूंद तकलेचे आनी गोरे, वायव्येकडले मध्यम उंचायेचे आनी मधयम गोरे आनी दक्षिणेवटेनचे आनी जुंव्यांवेले उण्या उंचयेचें, लांबट तकलेचे आनी मात्शे उणे गोरे आसा. सुमार 99% लो करोमन कॅथलिक आसात. रोम हांगा रोमन कॅथलिकांचें मूळपीठ आसा. प्रोटेस्टंट आनी ज्यू बऱ्याच उण्या प्रमाणांत सांपडटात. धर्मीक स्वतंत्रताय सगळ्याक आसा. सादारण मनशाचे जीणेंत धर्माक बरेंच म्हत्व आसा. चडशे इटालियन लोक बरेंच रंगेल, खेळ, कला हातूंत रूच घेवपी आनी उमेदीन रावपाची उर्बा बाळगुपी आसात. वाठारांप्रमाण थंयच्या लोकांची कांय खाशेलपणां आसात. उत्तरेवटेनचे इटालियन गंभीर आनी उणे उलोवपी, तस्कनी आनी अँब्रिया हांगाचे लोक मेकळ्या मनाचे जाल्यार दक्षिणेवटेनचे चड उलोवपी, विनोदी आनी कल्पनाविश्वांत रावपी आसात. इटालियन खाण जेवणांतय बरेच प्रकार आसात. हे लोक उणे पूण रुचीन जेवपी आसात. हांचे खाणांचे प्रकार आनी रांदपी जगभर नामनेक पावल्यात. बायलांक समाजांत बरोच मान आसा. उत्तरेवटेनच्यो बायलो शेतकामांत दादल्यांवांगडा काम करतात. दक्षिणेवटेनचे लोक मात्शे चड बंडखोर वृत्तीचे आसात. ‘माफिया’ ह्या संघटनांचे हांगा बरेंच प्रस्थ आसा. खरें म्हळ्यार मूळ माफिया परकी सत्तेआड झुजूंक तयार जाल्ल्या. झुजाऱ्यांचे पंगड. आयज जगभर माफिया म्हळ्यार गुन्यांव करपी आनी अराजक पातळावपी टोळ्यो म्हूण वळखतात.
कलेच्या मळार हो देश बरोच गिरेस्त आसा. मायकेल अँजेलो, लिओनार्दो द विंची, ब्रुनेलोस्की हांच्या सारके म्हान चित्रकार ह्या देशांत जावन गेले. जियोव्हानो पाँतो सारके जगभर नामना मेळपी वास्तुशिल्पी ह्या देशांत जाले. संगीताच्या मळार व्हिव्हाल्दी, आलेस्सांद्रो, डॉमनिको स्कार्लात्ती सारक्या मनशांनी संवसारभर नामना जोडली.
मूर्तिशिल्प आनी वास्तुशिल्प ह्या गजालींनी ह्या देशाक बरीच पोरनी परंपरा आसा. ह्या देशांतल्या बांदपावळीचे नमुने जगभर पावल्यात. बॉक्सिंग, सायकल सर्ती, मोटारींच्यो सर्ती आनी फुटबॉल हे हांगाचे मुखेल खेळ आसात. टेनिस आनी गोल्फ हे खेळ बरेंच लोक खेळटात. ऑलोंपिकांत ह्या देशान आपल्या खेळांचो उंचेलो पांवडो दाखोवन दिला. 1960 वर्सा रोम हांगा ऑलोंपिक खेळ जाल्ले. रोमन कॅथलिकांचें सगळें सण आनी उत्सव हांगा मनयतात. इटलींत पोरने पद्धतीप्रमाण जावपी उत्सव आयजय बरेच लोकप्रिय आसात. सिएना हांगाच्यो सर्ती, व्हनिस हांगाच्यो बोटींच्यो सर्ती, फ्लॉरेन्य हांगाची इस्टर मिरवणूक, रोमांतलो सोऱ्या उत्सव, नेपल्सची संगीतसर्त हे सामके नांवाजिल्ले आसात. व्हेनिस हांगा जावपी चित्रपटांच्या मेळाव्यांक जगांतल्या सगळ्या वाठारांतले लोक हाजीर रावतात.
शिक्षण: मध्ययुगांत इटलींत शिक्षणवेवस्था पोपच्या हातांत आशिल्ली. प्रबोधन काळाउपरांतय शिक्षणाच्या मळार चडशी सुदारणा जावंक पावली ना. 1870 उपरांत हांगा शिक्षणाच्या म्हत्व समजून आयलें. मँटिसरी सारकी संवसारीक नामनेची शिक्षणतज्ञ ह्या देशांत जावन गेली. 6 ते 14 वर्सामेरेन शिक्षण फुकट आनी सक्तीचें आसता. 14 वर्सां पुराय केल्या उपरांत भुरग्यांक मानव्य, विज्ञान आनी तंत्र ह्या शाखांत वचपाची मेकळीक आसता. हें उच्च माध्यमिक शिक्षण पुराय करतल्याक विश्वविद्यालयांत वचूंक मेळटा. सरकारी शाळांवांगडा खाजगी आनी धर्मीक शाळांनी संख्याय बरीच आसा. बोलोन्या विश्वविद्यालयाची थापणूक 1200 वर्सा जाल्ली. हें जगांतलें एक पोरनें विश्वविद्यालय जडावन आसा. नेपल्स, पॅड्यूआ, जेनोआ, पेरुजा हींय विश्वविद्यलयां बरींच पोरनी आसा. रोम हांगाचें विश्वविद्यालय सगळ्यांत व्हड आसा. सतराव्या शेंकड्यासावन हांगा संगीत, कला, शास्त्र हांच्या अकादमींचो वावर बरोच चलता.
भाशा आनी साहित्य: इटालियन ही राज्य कारभराची आनी चडशा लोकांची भाशा आसा. मूळ लॅटीन भाशेंतल्यान ती तयार जाल्या. वाठारां-वाठारांत बऱ्योच बोली भाशा आसात. सादारणपणान टस्कीन वाठारांतली भाशा शुद्ध अशें मानतात. पयलींचें इटालियन साहित्य चडशें लॅटीन भाशेंत सांपडटा. इटालियान भाशेचो इतिहास जरी उणो आसलो तरी तातूंत बरेच नामनेचे साहित्यीक जावन गेले. पॉलिस्थानो हो 15 व्या शेंकड्यांतलो नामनेचो साहित्यीक आशिल्लो.
प्रबोधन काळांतल्या साहित्याचेर मानवतावादाचो प्रभाव बरोच दिसून येता. सोदोव्हिको ऑरिओस्तो हो ह्या काळांतलो एक म्हान कवी. विसाव्या शेंकड्यांच नोबेल इनाम मेळोवपी साल्वातोरे क्वाझीमोदो (1959), ग्रारया देलेद्दा ही लेखिका आनी आल्बेर्तो मोराव्हिया सारके लेखक जावन गेले. बेनेदेत्तो क्रोचे हाणें सौंदर्यशास्त्र, तत्वगिन्यान आनी समीक्षा हातूंत जगभर नामना मेळयली. कांय काळ फॅसिस्ट राजवटीखाला घुस्मटपी इटालियन साहित्यान पर्थून नवे उर्बेन आनी सर्जनशीलतेन फुलूंक सुरवात केल्या.
म्हत्वाचीं थळां: पर्यटकांक आपले वटेव ओडपी सोबीत अशीं कितलींशींच थळां हांगा आसात. उत्तर इटलींतलीं तळीं आनी हेर सैमीक सोबीतकाय पळोवपासारकी आसा. व्हॅटीकन हांगाची सेंट पीटरची इगर्ज, फ्लॉरेन्, हांगाच्यो इगर्जी, पीसाचो लकपी मनोरो, पाँपेई हांगाचे पोरने अवशेश. फ्लॉरेन्स, नेपल्स, रोम आनी हेर ठिकाणांवेली संग्रहालयां, तशेंच व्हेनिस शार हीं हांगाचीं म्हत्वाचीं थळां आसात.
-कों.वि.सं.म.
इतिहास: इतिहास म्हळ्यार मनशाच्या अनन्यसादारण अणभवांचे भाडार. इतिहास म्हळ्यार फकत भूतकाळांविशीं जाणून घेवप न्हय, तर वर्तमानांत कितें घडटा हाटोय नियाळ करप. इतिहास हें मनशान शेंकड्यांनी वर्सांभितर जी उदरगत केल्या ती मेजपाचे एक साधन. हें साधन आमकां भंतकाळांतल्या घडणुकांचो अर्थबोध करता, वर्तमानकाळ
