२६ सप्टेंबर १९७३ दिसा भारत सरकारान ताम्रपत्र दिवन ताचो भोवमान केलो.
- - कों. वि. सं. मं.
कुरुक्षेत्र:
हरयाणा राज्यांतली पूर्विल्ली यज्ञभूंय, धर्मभूंय आनी इतिहासीक नामनेचें झुजामळ. विस्तार – २९०१५’ उत्तर ते ३०० उत्तर आनी ७६०२०’ उदेंत ते ७७० उदेंत. हें क्षेत्र कर्णालचे ईशान्येक ३२ किमी. अंतराचेर आसा.
कुरु हो कौरवांचो मूळ पुरूष. कुरु राजन हांगा तप केलें तेन्ना इंद्र ताका प्रसन्न जालो. इंद्राकडसून कुरुन वर मागून घेतलो ‘जितली भूंय हांवे नांगरल्या, ते भुंयेक धर्मक्षेत्र म्हूण म्हज्या नांवांन नामना मेळूं आनी हे पवित्र भुयेचेर शिव आनी सगळे देव-देवता वास करूं’ (वामनपुराण, २२), हाच्यो चार शिमो तरंतुक, अरंतुक, रामह्रद आनी मचक्रुक अश्यो दिल्यात. तांकां उत्तरवेदी, अंतवेदी, धर्मक्षेत्र आनी विनशनक्षेत्र अशीं दुसरीं नांवां आसात. हें क्षेत्र सरस्वतीचे दक्षीणेक आनी द्द्शद्धतीचे उत्तरेक आसा, अशें महाभारतांत म्हळां. तैत्तिरीय आरण्यकांत कुरुक्षेत्राच्यो मर्यादा दक्षिणेक खांडववन, उत्तरेक तुरध्न आनी अस्तंतेक परीणह अश्यो दिल्यात (५.१.१), शतपथ ब्राम्हण, ऎतरेय ब्राम्हण, शांख्यायन ब्राम्हण, बृहज्जाबालोपनिषद, कात्यायन श्रौतसूत्र, यजुर्वेद आनी पुराणां हातूंत कुरुक्षेत्राचें माहात्म्य वर्णीलां. ‘हांव कुरुक्षेत्रांत वतालो, हांव कुरूक्षेत्रांत रावतलों’ अशें सदांच चिंतप लेगीत सगळ्या पातकांपसून मुक्त जातात आनी जो भावार्थान कुरूक्षेत्राची यात्रा करता, ताका अश्वमेध आनी राजसूय हे दोनूय यज्ञ केल्ल्याचें फळ मेळटा, अशें महाभारतांत सांगलां. कुरुक्षेत्राचें दुसरें नांव महाभारतांत ‘समंतपंचक’ अशें सांगलां. यजुर्वेदांत ह्या क्षेत्राक इंद्र, विष्णू, शिव ह्या देवांची यज्ञभूंय अशें म्हळां. भगवद्गीतेंत हाका धर्मक्षेत्र अशें म्हळां.
हांगा एकदां सूर्यगिराणाच्या वेळार कौरव, पांडव, यादव आनी गोपाळ एकठांय जमिल्ले, अशें वर्णन भागवतांत आसा. आयज लेगीत सूर्यगिराणाच्या निमतान हांगा व्हडली जात्रा जाता. हांगाच्या ज्योतिसराकडेन श्रीकृष्णान अर्जुनाक गीता सांगली, अशें म्हण्टात. महारथी कर्णाक स्वता जंय अग्नी दिलो, ती एका मोट्या खडपावयली सुवात अजुनूय हांगा दाखयतात. परशुरामान हांगा ‘स्यमंतपंचक’ नांवाचें तळें निर्माण केल्लें. पुरुरवा, उर्वशी हांची वियोगाउपरांतची भेट हांगाच घडली. कौशिक ऋषीचो राबितो हांगाच आशिल्लो.
बुध्दपूर्व काळांत कुरूक्षेत्र हें एक महाजनपद आशिल्लें. इ.स.प. ३२२ सावन इ.स.प. १८५ मेरेन हो प्रदेश मौर्य साम्राज्याचो एक भाग आशिल्लो. इ.स. ५ व्या शेंकड्यांत तो गुप्त साम्राज्यांत गेलो. सम्राट हर्षवर्धनाचे मुस्तींत ह्या क्षेत्राची सांस्कृतिक आनी समाजीक नदरेन भरभराट जाली. ते उपरांतचो कुरूक्षेत्राचो इतिहास परकी घुरयो आनी तांकां लागून जाल्लो विध्वंस ह्या वर्णनान भरला. थानेश्वर, पानिपत, तरावडी, कैथल, कर्नाल ह्यो इतिहासीक नामनेच्यो लडायो ह्याच वाठारांत जाल्यो.
कुरूक्षेत्रांत पांच सरोवरां नांवाजल्लीं आसात; तीं अशीं: ब्रम्हसर, संनिहितसर, ज्योतिसर, स्थानेसर, कालेसर तेचप्रमाण चंद्रकूप, विष्णुकूप, रुद्रकूप आनी देवीकूप हे चार कूप आसात. ह्या क्षेत्रांत पयलीं काम्यक वन, आदितिवन, व्यासवन, फलकीवन, सूर्यवन, मधुवन आनी शीरवन अशीं सात वनां आशिल्लीं. पूण तांचे आयज व्हडलेशे अवशेश मेळना. ते सुवातीर काम्यकतीर्थ, आदितितीर्थ, फाल्गुतीर्थ, सूर्यकुंडतीर्थ हीं तीर्थां मात आयज दिसतात. कुरूक्षेत्रांत प्रजापतीन सहस्त्र वर्सांचें सत्र केल्लें. ताका लागून ह्या राजांनी आनी जायते राजर्षी आनी ब्रम्हर्षी हांणीय हांगा सरस्वतीचे देगेरे यज्ञ केल्ले.
फाळणीउपरांत अस्तंत पाकिस्तानांतल्यान आयिल्ल्या निर्वासितांखातीर कुरूक्षेत्राच्या सुमार २५७ किमी. घेर आशिल्ल्या भुंयेचेर व्हडली छावणी उबारिल्ली. सातव्या शेंकड्यांत भारतांत आयिल्ले अभ्यासक ह्युएनत्संग हाणें कुरूक्षेत्र ही सौख्यभूमी अशें म्हळां.
सद्या हांगा शासकीय प्रशिक्षण संस्था, कुरूक्षेत्र विद्यापीठ (स्थापणूक १९५६) आनी रानवट शेवण्यांखातीर अभयक्षेत्र आसा.
- - कों. वि. सं. मं.
कुर्डीकार, मोगुबाय:
(जल्म: १४ जुलय १९०४, कुर्डी - सांगें).
गोंयची नामनेची शास्त्रीय संगीत गायिका. तिचे आवयचें नांव जयश्रीबाय. मोगुबायच्या गांवचें तशेंच घरचें वातावरण संगीताचें आशिल्ल्यान भुरगेपणातच तिचेर संगीताचे संस्कार जाले. चलयेची संगीतावटेन आशिल्ली ओड, आवड आनी ते पिरायेंतलें तिचें गायन पळोवन, आवयन तिका शास्त्रीय संगीत शिकोवपाचें थारायलें. त्या काळांत गोंयांत खूब संगीतकार आसले तरी ते गोंयांभायर राबितो करून रावताले. गोंयांत वेवस्थीतपणान संगीताचें शिकप दिवपाची तजवीज नासली. चडशे गोंयकार कलाकार गोंयांभायर वचून शिकप घेताले. अशा अडचणींक लागून मोगुबायच्या शिक्षणाची चिंता, तिचे आवयक पडिल्ली. तिणें मोगुबायक पर्वत – पाड्डेंचो खांपो कलाकार बाळकृष्णबुवा पर्वतकार हाचेकडेन मुळावें शिकप घेवपाक धाडली. बाळकृष्णबुवाची गोंयात आनी गोंयांभायर नांवाजिल्ली ‘चंद्रेश्वर भूतनाथ संगीत मंडळी’ आसली. मोगुबायन १९११ वर्सा हे मंडळांत प्रवेश घेतलो. मोगुबायक तेन्ना संगीत शिक्षणावांगडा नाटकांतूय काम करपाची संद मेळ्ळी.
उपरांत चंद्रेश्वर भूतनाथ संगीत मंडळी बंद पडली तेन्ना ती ‘सातारकार स्त्रीसंगीत मंडळी’च्या आपोवण्यावेल्यान थंय गेली. १९१३ सावन १९१८ मेरेन ती हे मंडळींत आसली. हे मंडळींत चिंतुबुवा गुरव हाचेकडल्यान तिणें शास्त्रीय संगीताचें जाल्यार रामलाल कथ्यक हाचेकडल्यान नृत्याचें शिकप घेतलें. त्या काळांतले हे दोगूय नामनेचे सर्वमान्य पंडित आसले.
मोगुबायन गायन कलेंत बरीच उदरगत घडोवन हाडली. संगीताचें खोलायेन शिकप घेवपाचे इत्सेन ती सांगलीक गेली आनी हैदराबादचे खांसाहेब इनायत खां पठाण हाचेकडेन शिकप घेवपाक लागली. खांसाहेब कांय म्हयन्यांतच सांगली सोडून गेलो आनी मोगुबायची तालीम बंद पडली. पूण खां साहेबाकडल्यान संगीताचें जें गिन्यान जोडिल्लें ताचो रियाज ती सकाळ-सांजवेळ नेमान करताली. अशेतरेन गुरूकडल्यान मेळिल्ली विद्या तिणें जिवी दवरली.
ह्याच काळांत एक फावट गानसम्राट अल्लादिया खांसाहेब सांगलीक डॉ. सांबारी हाचे कडेन स्वताच्या वखद-विर्सदाखातीर येवन राविल्लो. रस्त्यांतल्यान येतना वतना मोगुबायच्या रियाजाच्या तानो तो आयकतालो. एक दिस उमळशिकेन तो तिच्या घरांत भितर सरलो आनी तिचें गाणें आयकुपाक लागलो. तिच्या गाण्याचेर धादोशी जावन अल्लादिया खांसाहेब हाणें तिका गायनाची तालीम दिवपाचें उतर दिलें. सतत दोन वर्सां ही तालीम चलली.
मोगुबायम हे उपरांत आग्रा घरांण्याचो विलायतखां हाचो व्हडलो भाव, बडे महम्मद खां हाचो पूत बशीर खां हाचेकडल्यान दोन वर्सां
