केरळांत नायर आनी कांय हेर जातींनी मातृपरंपरा आशिल्ली. गोंयांतूय भावीण, कलवतां हांचेमदीं ही परंपरा पयलीं आशिल्ली. एका तेंपार नांवा उपरांत आपले आवयचें नांव ह्या समाजांतले लोक वापरताले.
कुल म्हळ्यार कुटुंब न्हय. एका कुलांत कितलींशींच कुटुंबा आसूंक शकतात. ज्योतिश्यशास्त्रांत कुल हे गजालीक बरेंच म्हत्व दिलां. लग्न सोयरीकेच्या वेळार कुल जुळटा वा ना हाचो विचार करतात.
पयलीं प्रतिश्ठीत आनी बर्या कुलाक महाकुल म्हण्टाले. अशा महाकुलाची सुवात समाजांत उंचेल्या पावंड्यार आसताली. बर्या कुलांतल्या आचारसंपन्न मनशाक कुलीन म्हण्टाले आनी महाकुलांतल्या मनशाक महाकुलीन म्हण्टाले. महाभारतांत अशा महाभारतांत अशा महाकुलांची तोखणाय केल्या. विदूराच्या मतान महाकुल म्हळ्यार –
तपो दमो ब्रम्ह वित्तंविताना पुण्या विवाह सततान्नदानम् ।
येष्वेते सप्त गुणा वसन्ति सम्यग्वृत्तास्तानि महाकुलानि ॥
अर्थ – तप, इंद्रियदमन, तत्वगिन्यान, द्रव्य, यज्ञ, पुण्यविवाह अन्नदान आनी अदाचार संपन्नता हे सात गूण महाकुलांतल्या मनशांनी आसतात.
पुराणकाळांतलें एक महाकुल म्हळ्यार सूर्यकुल, जाचें फुडें रघुकुल जालें. श्रीकृष्ण आनी पांडव सोमवंशाचे (सोमकुल) आशिल्ले. ह्या सोमवंशांतल्यान फुडें कर्तबगार मनशांवयल्यान यदुकुल, वृष्णीकुल आशीं नामनेचीं कुलां जालीं. जैन संप्रदायांतूय जैन श्रमणांचीं कुलां आशिल्लीं. दरेक कुलाचेर एक एक आचार्य आसतालो. बर्याच कुलांचो मेळून गण जातालो.
तंत्रशास्त्रांत कुल आनी अकुल ह्या नांवाचीं दोन तंत्रां आसात. कुलतंत्र हें व्दैतपर आनी शक्तीविशींचें, जाल्यार अकुल हें अव्दैतपर आनी शिवाविशींचें आसा. योगशास्त्राप्रमाण पृथ्वी मुलाधार चक्रांत रावता. हाकालागून हठ्योगांतल्या चक्राक कुल म्हळां.
- - वा. ल. वझे
कुलदेव:
परंपरेन आपल्या कुळाचो असो मानिल्लो देव. पूर्वज ज्या देवस्थानांतलो वांगड घेवन कुळाची जाले, त्या देवस्थानाचो देव. सारस्वत ऋषी आनी तांचे शिष्य हांचे वंशज म्हळ्यार सारस्वत ब्राम्हण. हे सारस्वत ऋषी न्हंयचे देगेर रावताले आनी ते जंय रावताले त्या देशाक सारस्वत देश म्हण्टाले. अशें म्हण्टात की, परशुरामान ह्या दशागोत्री सारस्वतांक गोंयांत हाडले आनी तांणी तांचेवांगडा तांचे कुलदेव हाडले. स्कंदपुराणांत तांचो उल्लेख आयला. तांची गोत्रां अशीं – भारव्दाज, कौशीक, वत्स, कौडीण्य. काश्यप, वसिष्ठ, जमदग्नी, विश्वामित्र, गौतम, अत्री. ताणीं जे देव हाडले तांचीं नांवां अशीं आसात – मंगेश, म्हादेव, नागेश, शांतादुर्गा, सप्तकोटेश्वर. परशुरामान ह्या दशगोत्री ब्राम्हणाक आठ गांव (अष्ट्ग्राम) दिवन, थंय तांणी आपल्या देवांची थापणूक केली. ह्या कुलदेवांचीं देवळां वेंचीक जाग्यार बांदल्यांत.
मंत्रपूर्वक जागो शुध्द करून मंदीर वास्तू बांदतात. उपरांत गर्भकुडींत पिंडिकेचेर मुर्तीची थापणूक करतात. मुर्तीची विधीपूर्वक प्राणप्रतिष्ठा करून मुर्तींत देवपण हाडटात. उपरांत देवाक आरती, निवेद्य दाखोवप, कपडे न्हेसोवप, किर्तनां, भजनां करतात. तशेंच देवाक भांगराच्यो वस्तीय घालतात.
कुलदेवतेचे कांय संकेत आसतात. कुटुंबांतल्या कसल्याय शुभकार्यावेळार कुलदेवतेची याद करतात वा पूजा करतात. म्हत्वाच्या कामाक वचचे पयलीं तशेंच काम जातकच, कुलदेवाचें दर्शन घेवप गरजेचें मानतात. तेचपरी लग्न जातकच नवें जोडपें कुलदेवांचें दर्शन घेवंक वता. गोंयांत सारस्वत ब्राम्हणांचे, दैवज्ञ आनी मराठयांचे अशे ते ते जातीचे कुलदेव आसात. तशेंच त्या त्या म्हाजनाकूच गर्भकुडींत वचून पूजा करूंक मेळटा. देवाचें दर्शन घेवंक वता तेन्ना जोतीं भायर दवरप, देवाच्या ताटांत पयशे घालप, देवाचें दर्शन घेतकच थोडो वेळ बसप अश्यो चाली आसात. देवाक नवस करप, भांगरावस्तू दिवप, नेवण घालप, देवाच्या नांवान अगरसाळी बांदप, व्हडले उत्सव करप आदी गजाली म्हाजन करतात.
- - माणिकराव राम नायक गावणेकर
कुलासो, जुजे एफ्. सी. :
(जल्म: ? ; मडगांव - साश्टी).
कार्बो व्हेर्दे ह्या वाठारांतलो बिशप. ताणें आपलें शिक्षण राशोल वाठारांत घेतलें. १९३४ वर्सा धर्मीक फुडारी म्हूण ताची नेमणूक जाली. १९५६ वर्सा तो बिशप जालो. १९७६ वर्सा ताणें आपल्या वावराचो राजिनामो दिलो.
- - कों. वि. सं. मं.
कुलासो, ब्लास्को एफ्.:
(जल्म: ? , राय - साश्टी).
दक्षिण अमेरिकेंतल्या पनामा आनी मध्य अमेरिकेंतल्या डॉमिनीकन रिपब्लिक ह्या देशांत तो धर्म प्रतिनिधी (Apostolic Nuncio) आशिल्लो. ताणें आपलें शिक्षण राशोल सेमिनारींत घेतलें. १९५४ वर्सा धर्मीज फुडारी म्हूण ताची नेमणूक जाली. १९७७ वर्सा तो बिशप जालो. सद्या तो डॉमिनीकन रिपब्लीक (Dominican Republic) ह्या देशांत व्हॅटिकनाच्या राजनैतिक दलाचो (Diplomatic Corps) मुखेल जावन आसा.
- - कों. वि. सं. मं.
कुलू:
हिमाचल प्रदेशांतल्य कुलू जिल्हांचें मुखेल थळ. पठाणकोटसावन सुमार २८३ किमी. आनी उदेंतेक सुमार १२४२ मी. उंचायेचेर बियास न्हंयच्या देगणांत कुलू हें शार वसलां. देखुनूच हाका कुलू देगण अशें म्हण्टात. लोकसंख्या: १०,००० (१९८१). हें कुलू देगण सैमीक सोबीतकायेन भरलां. हांगाचें हवामान भलायकेक मानवता अशें आसा. हांगा हून उदकाचे खूब वझरे आसात. कुलू देगणांतल्या मणिकरण ह्या वाठारांत हून उदकाचो एक झरो आसा. तापिल्ल्या उदकापरसूय ह्या झर्यांचे उदक हून आसून हें उदक भलायकेके बरें अशें म्हण्टात.
कुलू देगणापसून २३ किमी. मनाली हो वाठार आसा. थंयसावन १५ किमी. अंतराचेर १३,४०० फूट उंचायेचो रोहटक खिंड आसा. ह्या रोहटक खिंडीउपरांत कुलू देगण सोंपता. कुलू शाराच्या लागसारच्या दोंगराचेर बिजली म्हादेवाचें देवूळ आसा. ह्या देवळाचेर एक स फूट उंचायेचो दंड आसा. ह्या दंडाचेर वीज पडली जाल्यार देवळांतल्या शिवलिंगाचे कुडके जातात. मागीर पुरोयत ते कुडके एकठांय करून परतें लिंग तयार करता, अशें सांगतात. हांगा बशेश्वर म्हादेवाचें देवूळ आसून नक्षीकामाखातीर ताची नामना आसा. मनालीसावन लागींच एका दोंगराचेर रामाचें आनी वसिष्ठ मुनीचें देवूळ आसा. रामाचो अश्वमेध यज्ञ जातकच वसिष्ठ मुनी तपाक बशिल्लो आसतना थंयच ताची कूड पाशाणाची जाली आनी तीच मूर्त ह्या देवळांत आसा अशें म्हण्टात. वसिष्ठ मुनीच्या देवळालागींच एक कुंड तशेंच गंधकयुक्त हून उदकाचे वझरेय आसात. हांगा आशिल्लें रामाचेण देवूळ फातरांनी बांदलां आनी तातूंत रामाची व्हड मूर्त आसा. ह्या दोन देवळांलागींच देवदार झाडाचें दाट रान आसा. ह्या रानांत हिडिंबा देवीचें लांकडी देवूळ आसून ताचेर सोबीत नक्षीकाम आसा. ह्या देवळाक पागोडाच्या आकाराचें चवकोनी पाखें आसून तें देवदार लांकडाच्या फळयांपसून केलां. देवळांत एके शिळेंचेर हिडिंबा देवीच्या पावलांची कुरू आसा. तशेंच थंय एक ल्हानशेंच कुंड आसा. आंगवणीच्या बोकड्याचे बळी दितकच ताचें रगत ह्या कुंडांत उडयतात. दसर्या दिसा ही देवी कुलू शारांत गेल्याबगर थंयचो उत्सव पुराय जायना, अशें म्हण्टात. मनाली वाठारांत मनुचें एक देवूळ आसा. ह्या कुलू देगणांत कितलेशेच देव आसात. देखून, हाका देवदेगण अशेंय म्हण्टात. हांगा सुमार ३६५ देवळां आसात. तातूंतलीं कांय देवळां आदले भारतीय संस्कृतायेचें आनी शिल्पकलेचें दर्शन घडयतात.
रघुनाथजी हो कुलू शारांतल्या लोकांचो मुखेल देव. कुलू नगरांत ताचे दोन उत्सव जातात. एक दसर्याक आनी दुसरो वसंत पंचमीक. नग्गर ही कुलू राज्याची आदली राजधानी आसली. हांगा एक शिवाचें देवूळ आसा. कुलू देगणांतल्या सगळ्या लोकांची ही भावार्थाची सुवात आसा. ह्या
