गीतगोविंद :
बंगाल प्रांतांत जावन गेल्लो म्हान संस्कृत कवी जयदेव हांच्या संस्कृत काव्यांत अज्रंवर जाल्ल्या कष्णकाव्याक ‘गीतगोविंद’ ह्या नांवान वळखतात. हें काव्य बाराव्या शेंकड्याच्या सुमाराक बरयल्लें. हें काव्य रागतालबद्ध संगीतांत आसा. तातूंत चोवीस गीतां आसून ह्या गीतांनी श्रीकृष्णाचें (गोविंदाचें) स्तवन केलां. ह्या चोवीस गीतांक ‘प्रबंध’ वा ‘अष्टपद्या’ अशें म्हण्टात. हे चोवीस प्रबंध बारा सर्गांत वांटल्यात. गीतगोविंदांतलीं चोवीसूय गीतांं नृत्य करता आसतना म्हणपाचीं आसतात. गीतगोविंदांत प्रबंधाचे सुर्वेक आनी शेवटाक वेगवेगळ्या वृत्तांत जायते श्लोक रचिल्ले आसून, श्लोक रचिल्ले आसून, श्लोक आनी प्रबंधाचे हे भरसणेक लागून गीतगोविंदाक एक अप्रूप सोबीतकाय लाबल्या.
श्रीकृष्णाची शृंगारलीला हो गीतगोविंदाचो आत्मो जावन आसा. राधा-कष्णाचो मोग, विरह, मीलन ह्या विशयांवेल्यो काव्य - रचना हातूंत आयल्यो तरी तातूंत एक सलगपणा ना. गोविंद, राधा आनी राधेची सखी अश्यो तीन व्यक्तिरेखा ह्या काव्यांत आसात. राधेची सखी ह्या काव्यांत दूताचे काम करता. गोविंद राधाच्या मनाची अवस्था एकमेकांक कळोवन निमाणें ती तांचे मिलन घडोवन हाडटा. विप्रलभ आनी संभोग अशा दोनुय तरांच्या शृंगाराचो निमाणो बिंदू हांगा मेळटा. शृंगाराच्या रुपड्यासकल जयदेवान गूढ आध्यात्मिक अर्थ सांगला आनी राधा-कृष्ण हें जीवात्मा आनी परमात्मा हांचेवेलें रूपक आसा, अशें कांय अभ्यासकांचे मत आसा. आध्यात्मिक अर्थ लावपाक आदार दिवपी कांय उल्लेख गीतगोविंदांत जरी आयले, तरीय हें काव्य राधा-कृष्णाचें म्हळ्यार दादल्या-बायलेच्या मोगाचें प्रतीक जावन आसा, असो समज आसा.
शृंगाररसावांगडाच कवीचें भक्तीन भरिल्लें अंतस्कर्ण जशे ह्या काव्यांत दिश्टी पडटा, तेचपरी साहित्यशास्त्रज्ञांनी वर्णन केल्ल्यो अभिसारिका, वासकसज्जा, विप्रलब्धा हेर ह्यो नायिका एकठांय हाडपाची खुबीय दिश्टी पडटा. मधुरा भक्तीची बिजां ह्या काव्यांत आसूं येत, अशें म्हण्टात. तातूंत तरांतरांची यमकां, अनुप्रास सारके शब्दांलंकार ताणें वापरल्यात. उपका, रूपका, उत्प्रेक्षा, श्लेष सारके अर्थालंकारूय जाग्या जाग्यांनी आसात. देखीक: उन्मालन्मधुगन्धलुब्धमधुपव्याधूतचूताङ्कुर- क्रीडत्कोकिलकाकलीकलकलैरूद्गीर्णकर्णज्वरा: ॥ नीयन्ते पथिकै: कथं कथमपि ध्यानावधानक्षण प्राप्तप्राणसमागमरसौल्लासैरमी वासरा: ॥
वसंत ऋतु सुरू जाला. आंबो चंवल्ला. भ्रमर त्या आंब्या फुलांचेर पिशे जावन तांचेर बसल्यात. ताका लागून फुलां हालतात. तेच खांदयेर कोगूळ बसल्या. ताचें ‘कुहूकुहू’ अशा गोड आवाजांत गायन चल्लां. त्याच आंब्या-रूखाच्या पोंदा बशिल्ल्या विरही पथिकाच्या कानांक ह्या कोगळाचें कुंजन झोंबता. त्या कुंजनाक लागून ताका आपले मोगिकेची याद येता. ह्या चिंतनांत ताका आपले मोगिकेबराबरच्या समागमाचें कांय खिणांखातीर कांय जायना, पूण सुख मेळटा. तितल्याच सुखाचेर तो आपले विरहअवस्थेचें दीस कशेतरेन काडटा. निवेदन, वर्णन, गीत, सार ह्या गजालींचो नकसूद रितीन उपेग करून जयदेवान ह्या काव्याक आगळेंच रूप दिलां. श्रीकृष्णाच्यो शृंगारलीला वर्णुपाक गेय चालींत पद्य रचपाची ही खाशेली कल्पना जयदेवान सगळ्यांत पयलीं वापरली. गीत गोविंदाचें हे एक खाशेलपण जावन आसा. गीत गोविंदांतलें अष्टपदीरचनेचेर त्या काळांतल्या अपभ्रंश काव्यशैलीचो परिणाम जाल्लो दिसता. मम्मट, विश्वनाथ, अपय्य-दीक्षित सारके साहित्यशास्त्रज्ञ अलंकारांच्या उदाहरणांखातीर गीतगोविंदांतल्या श्लोकांचो उल्लेख करतात. ताचेवेल्यान गीतगोविंद काव्याक सगळ्यांची मान्यताय मेळिल्ली, अशे म्हणू येता. कांय शतमानानांपयली केरळात ‘अष्टपदीअट्टम’ नांवाचो नृत्यप्रकार अस्तित्वात आशिल्लो. हो नृत्यप्रकार गीतगोविंदाच्या आदाराचेरूच बसयिल्लो. चैतन्यसंप्रदायांत ह्या ग्रंथाक उपासना करपाचो ग्रंथ हे नदरेनूय म्हत्व आसा. अस्तंत आनी उदेंतेचे साहित्यिक गीत-गोविंदाक व्हड मान दितात. रवींद्रनाथ टागोरासारखो साहित्यिक गीत-गोविंदांतल्या काव्यान आपूण भारावन गेलो, अशें आपल्या भुरगेपणांतल्या यादींनी सांगता. रोमेशचंद्र दत्त, चिं.विं.वैद्य, डॉ. किेथ हे विद्वान गीत-गोविंदाक सगळ्यांत श्रेश्ठ काव्य म्हूण मानतात. भानुदत्ताचें ‘गीतगौरीपति’, ‘गोविंददासाचें’ ‘संधीमाधव’, कृष्णदत्ताचें ‘गीतगणपति’, सोमनाथाचे ‘कृष्ण गीत’ हीं गीतगोविंदाचीं अनुकरणां जावन आसात. सर विल्यम जोन्सान १८०७ त कलेक्टेड वर्क्स हातूंत, तर एडविन आर्नल्ड हाणें १८७५त ‘द इंडियन सॉंग ऑफ सॉंग्स’ हातूंत गीतगोविंदाचो इंग्लीशींत अणकार केला. दत्तात्रय अनंत आपटे हाणें ह्या काव्य ग्रंथाचो अणकार ‘राधामाधवविलास’ ह्या नावान केला. - कों. वि.सं.मं.
गीतिरामायण :
दुर्गावर कायस्थ ह्या कवीन बरयल्ल्या रामकाव्याक ‘गीतिरामायण’ म्हूण वळखतात. हें रामकाव्या आसामी भाशेंत बरयलां. दुर्गावर कायस्थान वेळ-काळाप्रमाण तातूंत कांय बदल केल्लें आसले तरी ह्या काव्य-ग्रंथाची रचणूक माधव कंदलीच्या रामायणासारखीच आसा. दुर्गावर कायस्थान आपलें काव्य लोकांच्या अंतस्करणांत वचून बसचें ह्या हेतान बरयल्लें. तेखातीर कवीन वाल्मीकी रामायणांतल्या काय वेचीक प्रसंगांचो आपल्याक जाय तसो उपेग करून घेतला. अरण्यकांडांत करूणरसाक चड म्हत्व दिवन थंयचे कांय प्रसंग कवीन रोसाळ आनी म्होवाळ उतरांनी चितारल्यात. दंडकारण्यांत रावपी सीता आपले अलौकिक शक्तीचो उपेग करून अयोध्येची निर्मिती करता आनी ते अयोध्येंत राम - लक्ष्मणासयत मदनचतुर्दशीच्या सुवाळ्यांत रंगून वता, अशी एक मनभुलोवणी कल्पना दुर्गावरान आपल्या काव्यांत रचल्या. गीतिरामायणांत राम सीता लक्ष्मण तशेंच हेरांचे सामान्य मनशांवरीं विचार आनी विकार ताणें दाखयल्यात. डॉ. काकतीन ह्या काव्याक लोकरामायणाचें ‘लोकसंस्करण’ अशें म्हळां. गीतिरामायण, ओझा पाली गीतांचें परंपरेंतलें जावन आसा. हे परंपरेंत एक मुखेल गायक, मुखेल कथागीत म्हण्टा. ताचे उरिल्ले वांगडी ताचें पालुपद घोळोवन घोळोवन म्हण्टात. आसामांत ही गावपाची पद्धत पूर्विल्ल्या काळासावन चलत आयल्या. - कों. वि. सं. मं.
गुंज :
(मराठी-गुज, हिंदी-चिर्मिती, गुंजी;गुजराती-चनोती;संस्कृत-गुंजिका; इंग्लीश-क्रॅब्ज आय, इंडियन लिकराइस, रोजरी प; लॅटीन-ऍब्रस प्रिकॅटोरियस; कूळ-लेग्युमिनोजी; उपकूळ-पॅपिलिऑनेटी).
खूब वर्सां उरपी वेल दुसर्या रूखाचो आदार घेवन वयर चडटा. तिची उंचाय सुमार पांच ते स मी. आसता. भारतांत सगळ्या वाठारांनी ही वेल जाता. गोयांत तेचपरी महाराष्ट्रांतल्या कोंकण आनी कर्नाटकांतल्या उत्तर कारवार ह्या प्रदेशांत दर्यादेगेवेल्या पातळ आनी ओलसार थळांनी ही वेल दिश्टी पडटा. उश्ण कटिबंधांत हेरकडेन ही वेल सादारणपणान दिश्टी पडटा. हे वेलीचें कांड गुळगुळीत आसता. पानां एकसंध आनी पांखांभशेन आसतात. पावसाळ्यांत हे वेलीक तुर्याचेर गुलाबी रंगाची ल्हान आनी गच्च फुलां येतात. सांगो खूब ल्हान आसतात आनी त्यो फुट्टकच तातूंत वाटकुळ्यो गुळगुळीत चार ते स बियो भायर पडटात. ह्यो बियांत गुंजो म्हण्टात. गुंजो दोन तरांच्यो आसतात. तांबडी आनी तिचेर काळे थिपके आशिल्ली आनी दुसरी धवी. कांय वेळां ह्यो गुंजो पुराय तांबड्यो वा, पुराय काळ्यो आसतात.
उपेग : हे वेलीचीं मुळां, पानां आनी बियो वखदी आसतात. जीं पुश्टीक, कामोत्तेजक, पित्तनाशक, रूचिवर्धक, क्रांतिवर्धक,
