म्हळ्यार उदक सांठोवपाखातीर केल्ले कट्टेच्या आयदनाक एकेवटेन तंबाखूची नळी आसताली जाल्यार दुसरेवटेन श्र्वसनमार्गामेरेन धुंवर ओडपाखातीर आनीक एक नळी आसताली. तंबाखू जळटकच उदकांतल्यान धुंवर येतालो तेन्ना ‘गुड-गुड’ असो आवाज जातालो. देखून, ह्या उपकरणाक ‘गुडगुडी’ अशें नांव पडलें, अशें म्हण्टात.
- - को. वि. सं. मं.
गुडे, विश्वनाथ जयवंत:
(जल्म: २३ जानेवारी १९३३, शिरोडें – फोंडे; मरण: २० नोव्हेंबर १९७८).
गोंयचो सुटके झुजारी. ताणें बी, एस्सी. (शेती) शिक्षण घेतलें. १७ फेब्रुवारी १९५५ दिसा ताणें मडगांव वाठारांत जाल्ल्या सत्याग्रहांत वांटो घेतिल्लो. तेन्ना पोलिसांनी ताका धरलो आनी णव वर्सां खर बंदखण आनी एक वर्स स्वताच्या घरांतूच कैदेंत दवरलो. फुडें साडे चार वर्सां बंदखण समाजीक उदरगतीखातीर आनी राजकी जागृतायेखातीरल वावर करूंक लागलो. लोकांक शिक्षण मेळचें आनी ताचेवरवीं तांकां राजकी जाण येवची म्हूण ताणें सत्तरी तालुक्यांतल्या ग्रामीण वाठारांत जायत्यो शाळा सुरू केल्यो. गोंय सुटके उपरांत पुण्याच्या शेतवड महाविद्यालयाच्या बी. एस्सी. परीक्षेंत तो पयलो आयलो. तेन्ना अमेरिकेच्या सरकारान ताका अमेरिकेक वचून फुडें शिक्षण घेवपाची शिष्यवृती दिली. पूण ताणें ताका न्हंयकार दिलो, कारण ताका स्वताचे नदरेंतल्यान प्रयोग करून सांगें तालुक्यांतल्या कुर्डी वाठारांतले शेतवडीचें पीक वाडोवन, देशाची सेवा करपाची आसली: भारत सरकारान ताम्रपत्र दिवन ताचो भोवमान केला.
- - को. वि. सं. मं.
गुप्त राजवंश:
तिसर्याप शेंकड्याच्या शेवटाक उत्तर भारतांतल्या पूर्विल्ल्या मगध देशांत हो वंश निर्माण जालो. ह्या वंशांतलो पयलो राजा म्हळ्यार श्रीगुप्त. ताच्या नांवावयल्यान ह्या वंशाक गुप्त राजवंश अशें नांव मेळ्ळें. ह्या राजवंशाच्या राजांनी इ.स. सुमार ३०० ते ५५० ह्या काळांत पुराय उत्तर भारताचेर राज्य केलें.
ह्या घराण्यांतलो पयलो राजा श्रीगुप्त; ताचे उपरांत ताचो पूत घटोत्कच गुप्त सत्तेर आयलो. ह्या दोन पयल्या राजांविशीं आनी तांचे राजवटीविशीम चडशी म्हायती मेळना. तांची सत्ता घडये पाटलीपुत्र नगर आनी भोंवतणच्या कांय वाठारांपुरतीच मर्यादीत आशिल्ली, अशें इतिहासकारांचें मत आसा. चवथ्या शेंकड्याचे सुर्वेक चंद्रगुप्त (पयलो) हो राजा जालो. ताणें प्रयागमेरेन राज्यविस्तार केलो. ह्या काळावयल्या बळीश्ट अशा लिच्छवी वंशांतल्या कुमारदेवी नावांचे राजकुमारी वांगडा ताचें लग्न जालें. ह्या लग्नसंबंदांवरवीं लिच्छवी राजवंशाचो ताका पालव मेळिल्ल्यान ताचें राजकी बळगें वाडलें. चंद्रगुप्तान स्वताक महाराजाधिराज ही पदवी घेवन राज्यविस्तार केलो. चंद्रगुप्त हो इ.स. ३१९ त सत्तेर आयलो आनी तेन्नासावन गुप्त शक (*) ही काळ मेळपाची पध्दत ताणें सुरू केली, अशें मानतात. गुप्त राजा स्वताक चंद्रवंशी क्षत्रिय मानताले. नाग आनी लिच्छवी ह्या क्षत्रिय घराण्य़ांवांगडा आनी वाकाटक ह्या ब्राम्हण घराण्यांवांगडा तांचे लग्नसंबंद आशिल्ले.
चंद्रगुप्त (पयलो) हाका सुमार इ.स. ३४० त मरण आयलें. त्यावेळार ताणें आपल्या पुताक समुद्रगुप्ताक राजगादयेर बसयल्लो. समुद्रगुप्तान बार्या च वाठारांचेर जैत मेळोवन आपलेंसाम्राज्य बरेंच व्हड केले. पंजाब, राजपूताना आनी मध्य प्रदेश हांगाच्या बर्यारच गणराज्यांनी आनी उदेंतेवटेनच्या बंगाल, आसाम, नेपाळ ह्या राज्यांनी ताचे सत्तेक मान्यताय दिली. अफगाणिस्तानमेरेनच्या कुशाणांनी आनी माळवा काठेवाडच्या क्षत्रपांनीय ताचें मांडलिकपण मानून घेतलें. समुद्रगुप्तान उपरांत दक्षिणेवटेन घुरयो घालूंक सुरवात केली. दक्षिण कोसलच्या (छत्तीसगड) राजाचेर जैत मळोवन ताणें महाकांतारी (वस्तर जिल्हो) घुरी घाली. हे वाठार जिखतकच तो उदेंतेवटेन वळ्ळो आनी ओरिसा आणी आंध्र प्रदेशाचेर जैत मेळोवन कांची (कांजीवरम) मेरेन सैन्य धाडलें. थंयच्या विष्णूगोप नांवाच्या पल्लव राजाक हरोवन तो पर्थून गेलो. दक्षिणेवटेनच्या राजांकडल्यान खंडणी घेवन ताणें तांचीं राज्यां पर्थून दिलीं.
समुद्रगुप्ताउपरांत ताचो पूत रामगुप्त राजा जालो. त्यावेळार शक राजान राज्याचेर घुरी घाली. शक राजाकडल्यान आपलो पराभव जातलो हे गजालीक भियेवन ताणें आपली राणी ध्रुवदेवी हिका शक राजाकडेन धाडून दिवपाचें कबूल केलें. ही मानहानी सहन न जावन रामगुप्ताचो धाकटो भाव चंद्रगुप्त (दुसरो) हाणें रामगुप्ताचो खून केलो आनी शक राजाक मारून उडोवन तो राजा जालो.
बर्याजच इतिहासकारांच्या मताप्रमाण रामगुप्त नांवाचो राजा गुप्त वंशांत जावन गेलो काय ना, हो एक वादाचो विशय आसा. तज्ञांच्या मताप्रमाण समुद्रगुप्ताउपरांत चंद्रगुप्त थेट सत्तेर आयलो. दुसरो चंद्रगुप्त सुमार इ.स. ३७६-३८० त सत्तेर आयलो. पयले सुवातेर ताणें बेगोबेग बंगालाचेर जैत मेळयलें. ते उपरांत अस्तंतेवटेन बॅक्ट्रियामेरेन घुरी घालून ताणें कुशाणांचेर जैत मेळयलें. ताका दोन राणयो आशिल्ल्यो, ध्रुवदेवी आनी नाग वंशांतली कुबेरनागा. कांय इतिहासकारांच्या मताप्रमाण ध्रुवदेवी ही रामगुप्त ह्या ताच्या भावाची विधवा, जिका ताणें उपरांत आपली राणी केल्ली.
चंद्रगुप्ताची राजवट राज्यविस्ताराचे नदरेंतल्यान बरीच जैतिवंत जाली. ताणें माळवाकाठेवाड मेरेन राज्य करपी शक क्षत्रपांचोय पराभव केल्लो. कुबेरनागा हे राणयेचे धुवेचें लग्न विदर्भाचो वाकाटक राजा पृथ्वीषेण हाचो पूत दुसर्या रुद्रसेनावांगडा जालें. चंद्रगुप्तान स्वताक श्रीविक्रम, अजितविक्रम, सिंहविक्रम, विक्रमादित्य अश्यो बर्यो.च पदव्यो घेतिल्ल्यो. ताचें राज्य उत्तर भारताच्या चडशा वाठारांचेर पातळिल्लें. दक्षिणेवटेनच्या विदर्भ आनी कुंतल ह्या वाठारांचो कारभारूय ताच्याच तंत्रान चलयतालो. ताच्या राज्यांत सगळेवटेन शांतताय, सुवेवस्था आनी गिरेस्तकाय आशिल्ली, अशें इ.स. सुमार ४०५ – ११ ह्या काळांत भारतांत आयिल्ल्या फाहियान ह्या चिनी यात्रेकारान बरोवन दवरलां.
दुसर्यात चंद्रगुप्ताक ध्रुवदेवी राणयेकडल्यान गोविंदगुप्त आनी कुमारगुप्त (पयलो) हे पूत जाल्ले. ताका मरण आयल्याउपरांत कुमारगुप्त (पयलो) इ.स. ४१३ त सत्तेर आयलो. ताचे राजवटींत चडशीं झगडी-झुजां जालींनात.
ताणें स्वताक महेंद्रादित्य ही पदवी घेतिल्ली. ताची कारकीर्द सुमार ४२ वर्सां तिगली. ताचे कारकिर्दीच्या शेवटाक पुष्यमित्र नांवाच्या गणराज्यांतल्या लोकांनी बंड करून ताका उपद्रव दिवपाचो यत्न केलो, पूण कुमारगुप्ताचो पूत स्कंदगुप्त हाणें स्कंदगुप्त हाणें धीटाय दाखोवन तें बंड मोडलें. कांय इतिहासकारांच्या मताप्रमाण कुमारगुप्त इ.स. ४१५ त राजा जाल्लो आनी इ.स. ४१३ ते ४१५ मेरेन गोविंदगुप्त हो ताचो भाव राज्यकारभार चलयतालो. कुमारगुप्ताच्या काळांत राज्यप्रशासनाच्या मळार बरो वावर जालो आनी हेर राज्यांवांगडा चड झुजां न जाल्ल्याण्न ताका हेर मळांचेर वावर करूंक बरी संद मेळ्ळी.
इ.स. ४५५-४५६ च्या सुमाराक जेन्ना स्कंदगुप्त बंड काबार करूंक भायर सरिल्लो तेन्ना कुमारगुप्ताक मरण आयलें. बर्या्च इतिहासकारांच्या मताप्रमाण कुमारगुप्ताक मरण येवचेवेळार स्कंदगुप्त राजधानीभायर आशिल्ल्यान पुरुगुप्त ह्या ताज्या भावान राजगादी बळकायली आणी उपरांत स्कंदफ़ुप्तान ती ताचेकडल्यान पर्थून हातासली. स्कंदगुप्त ताचे कारकिर्दींत बरोच पराक्रमी जाल्लो. ४५५ ते ४६७ ह्या स्कंदगुप्तान व्हड पराक्रम करून हुणांचेर जैत मेळयलें.
स्कंदगुप्ताउपरांत गुप्त घराण्याचो इतिहास स्पश्टपणान मेळना. स्कंदगुप्त मेल्याउपरांत ताचो भाव पुरूगुप्त सत्तेर आयलो. पुरुगुप्ताउपरांत स्कंदगुप्ताचो पूत कुमारगुप्त (दुसरो) आनी ताचे उपरांत पुरुगुप्ताचो पूत बुध्दगुप्त हाणें ४९५ ते ५०० मेरेन राज्य चलयलें, अशें इतिहासीक पुराव्यांवयल्यान समजता.
