चेलिक म्हण्टात. घोटूलाच्या मुखेल्याक सरदार म्हण्टात. लग्ना आदले मोगा-संबंद भौसाक मान्य आसतात, तरीय आसतना अशा संबंदांक लागून वा व्यभिचाराक लागून खुनासारख्यो गजाली उप्रासतात. लग्न जातकच घोटूलाचें वांगडीपण सोंपता.
नागपूरचे गोंड, चैत्र म्हयन्यांत मातादेवीचे जात्रेची परब मनयतात. हे परबेखातीर माटव घालून मातादेवीचें प्रतीक म्हूण कांय फातर दवरतात. तिका हळडुवीं वस्त्रां, सूत, कांकणां आनी फणयो दितात. हे जात्रेक मातादेवीचो भाव भीमसेन हाका नाल्ल दिवन बोकड्यांचोय बळी दितात. मंगळार आनी शुक्रार हे देवीचे आनी भीमसेनाचे खास दीस मानतात.
आशाढांत संजरी बिद्री नांवाची भीमसेनाची परब जाता. त्यावेळार ताका गुलाल आनी नाल्ल भेटयतात. त्यावेळार वेपारी सगळे तरेचें धान्य हे परबेंनिमतान दितात. तें धान्य पयलीं भीमसेनाक अर्पण करून तातूंतलें थोडें-थोडें दोण्यांत घालून दर एका शेतकाराक दितात.
श्रावण-उमाशेक गोंडांची जिरोती नांवाची परब आसता. त्या दिसा बडा देवाची पूजा आसता. गोंडाचें जेवप, सोरो पिवप आनी नाच-गावप त्या दिसा जाता. ‘दंडा-लडाना’ हो हे परबेंतलो मुखेल नाच जावन आसा. तातूंत जायते दादले हातांत दांडे घेवन झगडपाचें अभिनय करतात. तातूंत एकल्याच्या हातांत दांडो आनी दुसर्यामच्या हातांत हारसो आसता. झगडटासतना जण एकलो तो हारसो दुसर्याीक दाखयता.
गांवांतले सगळे गोंड मेल्ल्यांच्या घरांत मूठ-मूठ तांदूळ हाडून दवरतात. त्याच दिसा घरांतलीं गाडगीं मडकीं भायर शेंवटून मारतात. तिसर्या दिसा गांवांतलो सगळो लोक मरण आयिल्ल्या घरांत जमतात आनी न्हावपाक न्हंयचेर वतात. मागीर तातूंतलोच एकलो कुमारा म्हर्यां त वचून मातयेचीं आयदनां हाडून त्या कुटुंबाक दिता. धाव्या दिसा न्हंयचेर न्हाण आनी उपरांत गांवजेवण जाता. माडिया गोंडांत एकाद्र्याच्या घरांत कोणूय मेलो जाल्यार धोल वाजोवन सुचोवणी दितात. मागीर सगळे मरण आयिल्ल्याच्या घरांत जमतात. त्या वेळार गाय कापतात. गांवजेवण घालतात. सोरो वांट्टात. मेल्लो मनीस वयावेलो आसल्यार वा वयांत आयिल्लो आसल्यार ताका वा तिका महूवाच्या झाडाक दोरयांनी उबो बांदून जळयतात आनी उपरांत उरिल्ल्यो अस्थी रस्त्याचे कडेक पुरतात. ल्हान भुरगीं, बायलो हांचीं प्रेतां पुरतात.
मांडला वाठारांतले गोंड, आंकवार दादले तशेंच आंकवार बायल आनी लग्न जाल्ली बायल हांची प्रेतां पुरतात. सांथीचो रोग वा वायट पिडा जावन मेल्यारूय पुरतात. हातूंत एकाद्रो म्हत्वाचो मनीस आसल्यार ताचेखातीर रस्त्याचे कडेन एक खांब पुरतात. रस्त्यावेल्यान यो-वच करपी लोक त्या खांब्याशेजरा एक एक फातर उडयत रावतात. अशा फातरांची रास जातकच ताका ‘घुरी’ म्हण्टात.
कांय गोंड घरांत कोणूय मरतकच पांच दिसां उपरांत न्हंयचे देगेर वचून मेल्ल्या मनशाच्या आत्म्याक उलो मारतात आनी न्हंय़तलें एक नुस्तें धरून खातात. अशें करतकच मेल्लो मनीस स्वताच्याच घरांत परतो जल्माक येता, अशें ते समजतात.
गोंड लोक तांचेमदले तंटे पंचायतीच्या आदारान सोडयतात. हातूंत तांचे जमातींतले व्हड मनीस, तेचपरी गांवचो पाटील वांटेकार जाता. पंचायतींत धा रुपया भरल्यार लग्नाचो घटस्फोट लेगीत मेळटा, हें हे पंचायतीचें खाशेलपण जावन आसा. खैरगडांत रावपी गोंडाच्यो वयले तरेच्यो पंचायती आसात.
- - कों. वि. सं. मं.
गोंदण:
सुयेच्या आदारान कसलें तरी खास द्रव्य मनशाच्या आंगांत (कातींत) तोपून, एक खास आकृती वा चिन्ह कोरप हाका गोंदण अशें म्हण्टात.
गोंदपाची चाल केन्ना आनी कशी सुरू जाली हें निश्चितपणान सांगप कठीण. तरीयपूण कपड्याचो उपेग करपाक लागचे पयलींसावन स्वताची कूड सुंदर आनी सोबीत दिसची, देखून मनशान कूड गोंदपाची पध्दत आपणायली आसपाक जाय, वा काम करता आसतना चुकून जाल्लो घाय, एकाद्रें रंगद्रव्य लागून सदांखातीर उल्लो आनी ह्या घायाची सदांखातीर उरिल्ली माव गोंदपाचे कलेची वाट दाखोवपी रस्तो थारलो आसपाक जाय. अतिभौतिक शक्तिच्या भयांतल्यान गोंदपाची चाल जल्माक आयली आसूं येता. गोंदिल्ल्यान संबंदीत मनशाची राखण जाता अशी कल्पना आशिल्ली, हो विचार हर्बट स्पेन्सर हाणें मांडला. नॉईबर्गर माक्स हाच्या मतान वैजकीचे एकाद्रे प्रक्रियेंतल्यान ही चाल सुरू जाली आसपाक जाय. एकाद्रें जमातीची वा जैताची कुरू म्हूण ही चाल चलणुकेंत आयली आसूं येता. पूर्विल्ल्या काळांत रानवटी जमातींत भुतां-खेतांच्या त्रासांतल्यान स्वताची राखण करपाक कपलाचेर, हाताचेर आनी कुडीच्या हेर भागांचेर सांकेतिक चिन्हां काडपाची चाल आसली.
कांय मानववंशशास्त्राज्ञांच्या मतान रानवटी लोकांभितर देवपूजा, लग्न वा हेर सुवाळ्यावेळार रगतभिषेकाचो जो विधी जाता, ताचो गोंदण हो अवशेश आसपाक जाय.
भारतीय पुराणांत गोंदण वा गोंदपा संबंदान एक कथा आयल्या. एक फावट लक्ष्मी विष्णूक म्हणपाक लागली, ‘तूं हालीं दिसांनी म्हज्या म्हर्यांात रावना. म्हाका सोडून पर्थून पर्थून भायर वता. तेन्ना म्हाका खूब भंय दिसता.’ लक्ष्मीचीं उतरां आय़कतच विष्णून आपलीं आयुधां लक्ष्मीच्या हाताचेर दामलीं आनी तांचीं चिन्हां तिच्या हातार काडलीं आनी म्हळें, ‘हे फुडें हीं चिन्हां भंयापसून तुजी राखण करतली.’
गोंदपाखातीर वेगवेगळ्या देशांत, विंगड विंगड साधनांचो उपेग करतात. झाडाचे आनी नुस्त्याचे कांटे, हाडां, शिंपयो सारक्या सैमीक, तोंक आशिल्ल्या साधनांवरवीं तशेंच विजेच्या आदारान चलपी सुयांसारक्या जायत्या साधनांचो गोंदपाखातीर उपेग जाता. कांय जाण सुयेसारकें तोंक आशिल्लें हत्यार तोंपून तातूंत रंगद्रव्याची तशेंच कोळशाची पूड घालतात. तेवरवीं गोंदणाक निळसार रंग येता, तर कांय जाग्यार चाकवान घाय करून तातूंत रंगद्रव्यां घालतात. तांचेर थारावीक झाडाच्या सालींचो गोबोर आनी कोळशाची पूड घालतात. बोर्निओंतले जमातींत चित्राचो दाग, काजळ आनी ऊंसाच्या रोसाच्या मिश्रणांत बुडोवन तो कुडीचेर उठयतात. जपानांतले लोक गोंदपाखातीर विंगड विंगड आकाराच्यो चार सुयो वापरतात. भारतांत बायलेचें दूद वा कारात्याचो रोस, गोडें तेल, काजळ एकठांय करून तें मिश्रण गोंदपाखातीर वापरतात. सुयेचें तोंक त्या मिश्रणांत बुडोवन ती सूय मनशाचे कुडीचेर खास रितीन तोंपतात. हाका गोंदपाची क्रिया म्हण्टात. गोंदप पुराय जातकच एंडेल आनी हळदीच्या मिश्रणाचो लेप लायतात. सद्याच्या काळांत गोंदपाचें रसायनीक मिश्रण तयार मेळटा. तें वापरून गोंदपाची क्रिया यंत्राच्या आदारान करूं येता.
शरिराच्या खंय़च्याय भागार विंगड विंगड तरांनी गोंदतात. कपल, पोलो, खाडकी, छाती, थानां, हात, मनगटाचेर चड करून गोंदयतात. कांय जाण फाटीर आनी कुल्यांचेरूय गोंदयतात. टिबायेदी आकृती, खासा चिन्हां, मोर, नुस्तें, कोलो, वांस्वेल हांचीं चित्रां, स्वस्तिक, खुरीस, देवाचें, मनशाचें नांव, तुळशी-वृंदावन, हनुमाना, महादेवाची पिंड हेर देवांच्यो मूर्ती, गोंदयिल्ल्या तरांत दिसून येतात.
ईजिप्त देशांत केल्ल्या उत्खननावेल्यान इ.स. २००० वर्सापयलीं ममीचेर गोंदयिल्ल्यो निळ्यो कुरवो दिश्टी पडल्यात. न्युझीलंडांतल्यान माओरी जमातींत ही कला उदरगतीचे तेंगशेर पाविल्ली अशें दिसून आय़लां. जपानी लोकांमदीं ही कला खासा नामनेक पाविल्ली.
कांय जमातींत गोंदप आनी लग्न हांचो संबंद दिसून येता. सोलोमन जुंव्यावेले जमातींत तोंडार आनी छातयेर चलयेन गोंदोवन घेवपाक जाय, नाजाल्यार ती लग्न करपाक पात्र थारना. ऑस्ट्रेलियन आदिवासी, लग्नांपयलीं तरनाटे, जुवान चलयेचे फाटीचेर भंयाकृत तरेचें गोंदप करतात. तैवानांतल्यो चलयो लग्न करचेपयलीं चलयेचें तोंड गोंदतात, यु गिनींतले पापुअन जमातींतले लोक चलयेच्या सगळ्या आंगाचेर
