Page:Konkani Viswakosh Vol1.pdf/774

चिली हाणे आपल्या ३,००० समर्थकांसयत स्वातंत्र्य झुजारी सान मार्तीन हाच्या पालवान राजनिशठ सैन्याचेर जैत मेळयलें आनी १८१८ त चिलीची स्वतंत्रताय जाहीर केली. १८४४ त स्पेनान ही स्वतंत्रताय मानून घेतली. हाचे उपरांत रिपब्लिका ऑटोक्राटिका (१८३१-४१), रेिपब्लिका लिबेराल (१८६१-७१), रिपब्लिका देमोक्रातिया (१८९१-१९२०) अशीं ह्या हांगा बन्योच सुदारणा घडीवन हाडल्यो. चिलीचे नावेिक दळय ताणेच उबारले. पूण ताचेआड वावुरपी सरंजामी शक्तींनी का बरतरेन कारभार चलोवंक दिलोना आनी १८२३ त ओईगीन्साक देशाभायरो जावचो पडली. १८२३ ते १८२६ मेरेन ह्या देशाचेर रामॉन फ्रेइरे हाणे आपली हुकुमशाय चलयली. १८२९-३० त, हांगा यादवी झूज पेटले आनी तातूंत सरंजामी शक्तीक जैत मेळ्ळे. हांचेआड शारांनी रावपी आनी वेपारी लोकांचो विरोध खरपणान प्रगट जालो; पूण सुमार एक हातांत घेतलीं. १९३३ त ताणे राज्यघटना तयार केली. हे राज्यघटनेन कोंकणी विश्वकोश : १ गाब्रिएल गॉनथालेथ व्हिदेला राश्ट्राध्यक्ष जालो. ताका साम्यवाद्यांचे आशिल्लो, पूण उपरांत ह्या मंत्र्यांक मंत्रीमंडळाभायरे करपाक ताचेर दबाव आयलो आनी ताचो परिणाम म्हूण हांगा दंगली जाल्यो. १९४८ त साम्यवादी पक्षाक बेकायदेशीर थारायलो. १९५८ मेरेन साम्यवादी कार्यकत्र्याक भूयगत जावचे पडले. १९५२ त जाल्ले वेंचणुकेंत ७२ वसर्गंचो जनरल इबान्येथ राष्ट्राध्यक्षपदार वेंचून आयलो. ताचे कारकीर्दीत देशाची अर्थीक स्थिती इबाडली आनी १९५८ त आर्तुरो आलेसांद्री हाची पूत हॉर्ह आलेसांद्री सत्तेर आयलो. १९६० त चिलींत खर भूयकांप जालो आनी व्हड लुकसाण जावन अडचणी वाडल्यो. गरीबीचे प्रमाण बरेच वाडलें. १९६४ त कॅथलेिक धर्मपीठां, बायलां मतदार अानी संरजामदार हांच्या बळयाचेर एद्वादौ फ्रेई मोंताल्व्हा राश्ट्राध्यक्ष जालो. ताका ख्रिश्चन डेमॉकॅटिक पक्षाचे फाटबळ मेळ्ळे, पूण देशाची परिस्थिती सुदारपाक् ताका व्हडलेशे यश आयले ना. १९७० तले अध्यक्षीय वेंचणुकेंत डाँ सुदारणा हाडपाचे यत्न केले. पूण ताच्या आड लश्करी अधिकारी आनी केंद्रीय सरकाराक बरेच अधिकार मेळ्ळे आनी रोमन कॅथलिक पंथाक राजधर्माची सुवात दिली. पोर्तालेस हाचो १८३७ त खून जालो. पूण चललो. १८६१ त हांगा उदारमतवादी पक्षाचे बळगे वाडलें आनी १८९१ मेरेन बरेच सुदारणावादी कायदे आयले. १८६६ त स्पेन आनी चिली हांचे मजगती झूज जालें. पूर्ण ह्या काळांतली सगळ्यांत चड म्हत्वाची घडणूक उत्पादन करताल्यो. १८६० त ह्या उद्येगाक चड बरे दीस आयले. ह्या जालें. १८७९-८३ मेरेन चलिल्ल्या ह्या झुजांत चिलीचे जैत जालें आनी पेरुचे तारापाका, ताक्ना आनी आरोका हे जिल्हेय चिलीच्या शेकातळा आयले. उपरांत १९२९ त कबलात जावन ताक्ना जिल्हो पथून पेरुक मेळ्ळो. ह्या काळांत राश्ट्राध्यक्ष फकत नांवापुरतोच आशिल्लो आनी सगळी सत्ता संसदेच्या हातांत उरिल्ली. १८४२-९१ मेरेन राश्ट्राध्यक्ष आशिल्लो बाल्मासेदा हाणे बरेच सुदारणावादी कायदे हाडपाचे यत्न केले; पूण सरंजामशायेच्या प्रभावाखाल आशिल्ले संसदेन ताका वेिरोध केलो आनी सत्तेभायरो केली. ह्या वेळार जाल्ल्या यादवी झुजांत १०,००८ लोकांचे बळी पडले आनी पराभवाउपरांत बाल्मासेदान आत्महत्या केली. संसदेच्या हातांत १९२० मेरेन सत्ता उरली. १९२० त आलेसांद्री राश्ट्राध्यक्ष जालो, पूण १९२४ त लश्करी उठाव जावन् ताकाय सत्तेवेल्यान काडून उडयलो. देशांतली परिस्थिती चडूच इबाडेिल्ल्यान १९२५ त, निर्वासित म्हूण इटलीत रावेिल्ल्या आलेसांद्रीक राश्ट्राध्यक्षपदाची मुदत चार वसॉवेल्यान स वसमेिरेन वाडयली. पूण १९२९ त इटलीत निर्वासित म्हूण वचचो पडलो. हाचे उपरांत इबान्येथ ह्या लश्करी अधिकान्यान चिलीचेर सत्ता चलयली. १९३० त संवसारिक मंदीउपरांत इबान्येथा हाका सत्ता सोडची पडली. डिसेंबर १९३२ त आलेसांद्री पथून सत्तेर आयलो. ताचे हे कारकिर्दीत जुलूम वडिल्ल्यान उदारमतवादी आनी साम्यवाद्यांनी एकवट करून १९३८ तल्यो वेंचणुको जिखल्यो आनी पेद्रो आगीरै सेर्दा हो राश्ट्राध्यक्ष जालो. १९४२ त व्हान आनतोन्यो रीओस राश्ट्राध्यक्ष जालो. दुसन्या म्हाझुजाक लागून हांगा बरेच प्रस्न उप्रासले. नाझी हेर, प्रचारक तशेंच बरेच व्हड संख्येग जर्मन साम्यवाद्यांचे बळर्गे वाडले. १९४६ त रीओसाक मरण आयलें. आनी ७५६ अमेरिकेच्या संयुक्त संस्थानाचे हेर सी. आय्. ए. हॉणी कट रचून १९७३ त बंड करून ताका सत्तेवेल्यान काडून उडयलो. ह्या वेळार जाल्लें यादवी झूज थांबोवपाखातीर आयंदेन बरेच यत्न केले. पूण ते फळादीक जाले नात. डॉ. आयंदेक कादयेंत उडयलो. कांय जाणांच्या मतान ताका थंय मारून उडयलो, जाल्यार कांय जाणांच्या मतान ताणे आत्महत्या केली. पूण आयंदेचे हे कारकिर्दीउपरांत हांगा लोकशायेची अस्त जावन पथून राजवटीची जल्म जालो. केली, राजकी चळवळींचेर बंदी घाली आनी सगळीं नियंत्रणां कडक माक्र्सवादी पक्षाचेर हांगा बंदी आयली. १९८१ सावन नवें संविधान चेपणाक लागून ताणे वेंचणुको जाहीर केल्यो आनी १९९० त सोळा वेिरोधी पक्षांच्या फाटबळान ख्रिश्चन डेमॉक्रॅटिक पक्षाचो उमेदवार राज्यवेवस्था: १९२५ त तयार केल्ले घटनेवरवीं चिलीचे शासन आपल्या नागरिकांक पुराय धर्मीक स्वातंत्र्य दिता. राश्ट्राध्यक्षाची मुदत स वसाँखातीर आसता. ताका एक फावट मुदत सौंपतकच पर्धून फाटोफाट राश्ट्रपतीक मरण आयल्यार धा दिसांभितर नवी वेंचणूक करची पडटा. राश्ट्राची संसद दोन घरांनी भरता. ११ सप्टेंबर १९८० त नवें संविधान केल्लें. तेप्रमाण हांगा १९९० त वेंचणुको जावन नवें सरकार स्थापन जालें. अर्थीक स्थिती: चिलीत बरीच सैमीक संपत्ती आसा. हांगा गंव, लागून चिलीक बरेंच उत्पन्न मेळटा. उद्येगा व्हड प्रमाणांत तंत्रगिन्यानाची वाड जाल्ल्यान बरीच उदरगत जाल्या. साकर, पांयतणां, तेभायर भांगर, रुपें, मॅगनीज, मॉलिब्डिनम, गंधक, लोखड, शिशें आनी