ज्ञानेश्र्वरींत तेचपरी ताचे आदल्या मराठी महानुभावी गद्य आनी पद्य साहित्यांत ह्या सणाचीं पुरायेन वर्णनां मेळटात.
मोगल काळांत मुसलमानी प्रशासक तशेंच मुसलमान लोक देशव्यापी परबेंत सामील जाताले. ह्या काळांतलो नामनेचो इतिहासकार अबुल फाजल हाणें बरयल्या ‘ऐन-ई-अकबरी’ ह्या नामनेच्या इतिहासीक ग्रंथांत हो सण देशांत सगळ्यांत व्हड सण मानताले अशें बरोवन दवरलां.
पुराणांत दिवाळेविशीं कथा आसा ती अशी – पुर्विल्ल्या काळांत बळी नांवाचो राजा खुबूच बळिश्ट जाल्लो. ताणें पुराय धर्तरेचेर आनी सर्गाचेर जैत मेळयल्लें. ताचो प्रतिकार करपाक, विष्णुन वामनाचें रुप घेतलें आनी ताचेकडेन त्रिपादभूंयेचें दान मागलें. बळी राजान तें मान्य करतकच विष्णुन दोन पावलांनी धर्तरी आनी सर्ग व्यापलो आनी तिसरें पावल बळीच्या सांगणेवयल्यान ताच्याच मस्तकार दवरून ताका पाताळांत धाडलो. हें सगळें आश्र्विन वद्य त्रयोदशी ते उमाशे उपरांत वामनान बळीक वर मागून सांगलें. तेन्ना बळीन असो वर मागलो, ‘जो कोण हे तीन दीस यमाप्रीत्यर्थ दीपदान करतलो ताका यमयातना भोगच्यो पडच्योनात. ताच्या घरांत सदांच लक्ष्मीचो वास आसतलो’. तेन्ना वामनान तथास्तू म्हळें. तेन्नाच्यान वेगवेगळेकडेन पणत्यो पेटोवन, मळबांत आकाशदिवे चडोवन दिपोत्सव मनोवपाची चाल सुरू जाली.
आगम काळांत आश्र्विन उमाशेक महावीर ह्या निमाण्या तिर्थंकराचें निर्वाण जालें. ह्या दिसा जैनपंथीय लोक जीनेश्र्वराची पुजा करून दिव्यां उत्सव मनयतात. ह्या दिसासावन जैन लोकांचें ‘वीर – निर्वाण – संवत’ हें वर्स सुरू जाता.
इतिहासीक काळांत, सम्राट अशोकाच्या जैताकडेनय ह्या उत्सवाचो संबंद लायिल्ल्याचो उल्लेख मेळटा.
आश्र्विन वद्य चतुर्दशीसावन कार्तिक शुध्द प्रतिपदेमेरेन तीन दिसांक दिवाळी अशी संज्ञा आसा, अशें भविश्योत्तर पुराणांत सांगलां. ह्या तीन दिसांमदीं स्वाती नक्षत्र युक्त जो दीस आसा तो चड पुण्यकारक अशें म्हळां. दिवाळेक कौमुदी महोत्सव अशेंय म्हळां. कु म्हळ्यार धर्तरी आनी मुद म्हळ्यार खोशी जावप. धर्तरेवयल्या लोकांक आनंद दिवपी जो उत्सव तो कौमुदी महोत्सव अशी व्याख्या आसा. ह्या उत्सवांत कुमुद म्हळ्यार उदकांत फुलपी कमळ हें बळीक ओंपपाची चाल आसा.
ह्या सणाक धर्मीक म्हत्वा वांगडाच समाजीक म्हत्व आसा. ह्या वेळार नवें धान्य तयार जाल्लें आसता, देखून हो शेतीविशींचो खोशयेचो उत्सव अशेंय म्हणप जाता. धनत्रयोदशी, नरक चतुर्दशी, लक्ष्मीपुजन, बलीप्रतीपदा आनी यमव्दितीया म्हळ्यार भावबीज ह्या पांच दिसांचें म्हत्व सांगपी जायत्यो कथा पुराणांत मेळटात. धनत्रयोदशीच्या आदल्या दिसा गोवत्स व्दादशी आसता, हाका ‘वसूबारस’ अशेंय म्हण्टात. ह्या दिसा सवयशिणी बायलो गायेची पुजा करतात. आश्र्विन वद्य तिरोदशीक ‘धनत्रयोदशी’ म्हण्टात. ह्या दिसा यमराजान आपल्या दुताक ‘ह्या दिसा जो दीपदान करतलो ताका अपमरण येवंचें ना’ अशें सांगिल्ल्याची कथा आसा. देखून ह्या दिसा दीसभर उपास करून सांजेच्या वेळार विष्णु - लक्ष्मी – कुबेर, गणेश, धन आनी द्रव्यनिधी हांचें पुजन करतात. ह्याच दिसा आयुर्वेदाचो प्रवर्तक धन्वन्तरी हाचो जल्म जाल्लो अशीय कथा आसा. वैज लोक ह्याच दिसा ताचो जल्मदीस मनयतात.
आश्र्विन वद्य चतुर्दशीक नरकचतुर्दशी अशें म्हण्टात. ह्या दिसा त्रैलोक्याचेर घुरी घालपी आनी सुमार १६,००० चलयांक बंदी करपी नरकासूर ह्या राकेसाक कृष्णान जिवो मारलो. मरतना नरकासुरान श्रीकृष्णाकडेन असो वर मागलो की जो कोण ह्या दिसा मंगलस्नान करतलो ताका नरकाची पिडा जावंची ना. श्रीकृष्णान तसो वर दिलो. देखून त्या दिसा सुर्योदय जावंचे आदीं आंगाक तेल लावन उपरांत उटणें लावन हून उदकान न्हातात, हाका मंगलस्नान म्हण्टात. मंगलस्नान जाले उपरांत दिवे लावन आनंदोत्सव मनयतात. ह्या दिसा बायलो आपल्या घोवाक उंवाळटात. कांय कडेन उंवाळणी जाले उपरांत कारीट फोडून जिबेक लावपाची चाल आसा. सत्यभामेन (श्रीकृष्णाची बायल) श्रीकृष्णाच्या आदारान नरकासुराक मारलो अशीय एक कथा आसा.
आश्र्विन उमाशेक लक्ष्मीपूजन करपाची चाल आसा. पुराणांत अशें सांगलां, ह्या दिसा लक्ष्मी सगळेकडेन भोंवता. जंय निवळसाण सोबीतकाय, रसीकताय दिसता तशेंच ज्या घरांत चारित्र्यवान, कर्तव्यदक्ष, संयमी, धर्मनिश्ठ, देवभक्त, क्षमाशील दादले आनी पतिव्रता बायलो रावतात थंय लक्ष्मी वास करता.
देखून ह्या दिसा सांजेच्या वेळार थरावीक म्हुर्ताचेर लक्ष्मी कुबेराची पुजा करतात. चौरंगाचेर अक्षदांचें अश्टदल कमळ काडून ताचेर लक्ष्मीचे मुर्तीची स्थापना करतात.
नमस्ते सर्व देवानां वरदासि हरे:प्रिया
या गतिस्त्वत्प्रपन्नानां सा मे स्यातव दर्शनात ॥
हो मंत्र म्हणून लक्ष्मीची पुजा करतात. लक्ष्मीचे मुर्तीचे कुशीक कुबेराची प्रतिमा दवरून –
धनदाय नमस्तुभ्यं निधिपद्मधिपाय च ।
भवन्तु त्वत्प्रसादेन धनधान्यदिसम्पद: ॥
हो मंत्र म्हणून पुजा करतात. उपरांत ह्या देवांक लवंगां, वेलची साकर घाल्ल्या गायच्या दुदाच्या खव्याचो निवेद्य दाखयतात. ल्हायो, चिरमुल्यो लक्ष्मीक अर्पण करतात आनी उपरांत सगळ्यांक वांट्टात. ह्या दिसा वेपारी लोक लक्ष्मीपुजेवांगडा आपले वेपारी सामुग्रेची, लेखणी, शाय, हिशोबाची चोपडी हांचीय पुजा करतात. कांय वेपारी लोक होच आपलो वर्सारंभ अशें मानतात.
कार्तिक शुध्द प्रतिपदा हाका बलिप्रतिपदा अशें नांव आसा. ह्या दिसासावन विक्रम संवत्सराक सुरवात जाता. देखून हाका दिवाळी पाडवो अशेंय म्हण्टात. हिंदूंच्या साडेतीन शुभ म्हुर्तांतलो हो अर्दो म्हूर्त. ह्या दिसा सकाळींच सगळे लोक अभ्यंग स्नान करतात. बायलो आपल्या घोवाक उंवाळटात. नवे कपडे घालून देवळांत वतात आनी उपरांत एकामेकांगेर वचून नव्या वर्साचीं आनी दिवाळेचीं परबीं दितात. ह्याच दिसा गोवर्धन पुजा करतात. गोठ्यांत शेणाचो पर्वत करतात. शेणाचें गोकूळ करतात, ताची पुजा करतात. ह्या दिसा गोठ्यांतल्या गोरवांची पुजा करून तांकां पोळे खावंक घालतात. हो दिवाळेचो मुखेल दीस मानतात.
कार्तिक शुध्द व्दितियेक भावबीज हें नांव आसा. हिका यमव्दितीया अशेंय म्हण्टात. ह्या दिसा यम आपले भयणीगेर गेल्लेकडेन तिणें ताका उंवाळिल्लो आनी आनंद उक्तायल्लो. तेन्नासावन भयणीन भावाक उंवाळपाची चाल सुरू जाली.
दिवाळी हो म्हत्वाचो सण आशिल्ल्यान तो मोटे उमेदीन मनोवप जाता. ह्या दिसा घरांघरांनी आकाशदिवे लायतात, पणट्यो पेटोवन दिव्यांची आरास करतात. शिव, विष्णु, राम वा पितर हांचेखातीर हो
