दक्षकन्या मूर्ती हांचे पूत जाले आनी ते विष्णुचे ऋषीरुपी अवतार अशें भागवत पुराणांत म्हळां. जल्मले उपरांत ते दोगय शांती मेळोवपा खातीर हिमालयांतल्या बदरिकाश्रमांत तप करूंक गेले. तांणी एक हजार वर्सां खर तप केलें. तें पळोवन इंद्र भियेलो आनी ताणैं तपांत बादा हाडपा खातीर सोळा हजार अप्सरा धाडल्यो. तें पळोवन अप्सरा निर्माण करपाची तांक आपले कडेन आसा हें दाखोवंक नारायणान आपले मांडयेर थापट मारून सोबीत अशी उवर्शी नांवाची अप्सरा तयार केली आनी तिका इंद्रा कडेन धाडली. उरिल्ल्यो सगळ्यो अप्सरा नारायणाक शरण गेल्यो आनी ताणीं ताका आपल्याक आपणावपाक सांगलें. तेन्ना फुडल्या (कृष्ण) अवतारांत आपून तुमचे कडेन लग्न जातां अशें ताणें तांकां उतर दिलें. फुडल्या अवतारांत नरनारायण अर्जून आनी कृष्ण हांच्या रूपांत जल्माक आयलो. कृष्ण सोळा हजार बायलां कडेन लग्न जालो. एक फावट हिरण्यकश्यपूचो पूत प्रल्हाद सैन्य घेवन वता आसतना नरनारायणाच्या आश्रमांत पावलो. आश्रमांत आयुधां पळोवन ताणें तांची टिंगल केली. ताचे वयल्यान व्हड झूज सुरू जालें. निमाणें विष्णुन आपलें खरें रूप दाखोवन तें झूज थांबयलें. नर आनी नारायण हे कल्पनीक अवतार आसून नारायण हें व्यक्त न जावपी निर्गूण तत्व आनी नर हें व्यक्त जावपी सगूण तत्व अशें महाभारतांत म्हळां. नारायणाच्या भक्तिसंप्रदायाचो पाणिनिनय उल्लेख केल्लो आसा. -कों. वि. सं. मं.
नरभक्षण : मनशान मनशाचें मास खावप हाका नरभक्षण अशें म्हणटात. ‘ऍथ्रोपोफॅगी’ ही मूळ ग्रीक संज्ञा नरभक्षितावाचक आसून, तिचे वयल्यान पुर्विल्ल्या ग्रीक काळांतूय मनशाचें मास खावपाची चाल आसुंये, अशें दिसता. इंग्लीशींतली ‘कॅनिबलिझम’ ही संज्ञा वॅस्ट इंडीझांतले मास खावपी कॅरिब जमातीच्या नांवा वयल्यान स्पेनीश भाशे वतीन आयल्या. हीरॉडोटस ह्या पुर्विल्ल्या ग्रीक साहित्यांत हे रुढीचें वर्णन आयलां. नरभक्षण हें सामान्यपणान त्या त्या प्रसंगांचेर म्हळ्यार नरबळीच्या सुवाळ्यांत, दरूण हाडिल्ल्या दुस्मानांचे हत्ये वेळार वा मंत्रतंत्र करतना करताले अशें अभ्यासक मानतात. दक्षिण अमेरिकेंतलो उत्तरे कडलो प्रदेश, आफ्रिकेंतले कॉंगो न्हंयचें ईशान्य देगण आनी न्यू गिनीचो वाठार, सुमात्रा जुंवो, पॅसिफीक महासागरांतलो फिजी आनी हेर जुंवे, ह्या प्रदेशांनी कांय आदिम जमातींनी मनशाचें मास खावपाची चाल आशिल्ली अशें अभ्यासकांचें मत आसा. मेलानीशियांत, चड करून फिजी जुंव्यांनी ही चाल खरपणान चलताली. तेच भाशेन दक्षिण पॅसिफिक जुंवे, चड करून पॉलिनेशिया, इस्टर जुंवो, न्युझीलंडातले माओरी जमातींत नरबळी आनी नरमासभक्षण ह्यो प्रथा आशिल्ल्यो. दुस्मान, तारूं बुडिल्ले निराश्रित भोंवडेकार आनी हेर परकी लोक हे सगळे हे जमातीचे भकीक पडटाले. ऑस्ट्रेलिया, मॅले द्वीपकल्प आनी तातूंतलो न्यू गिनी जुंवो, सुमात्रा, आर्फिकेंतलो विषुववृत्तीय प्रदेश, गिनीर दर्यादेग, दक्षिण अमेरिकेतलें उत्तरे कडलें गायना, कोलंबिया, वॅनॅझुएला ह्या ह्या देशांनी आनी टॅस्ट इंडिझ ह्या प्रदेशांतल्या कांय आदीम जमातींनी नरमासभक्षणाची चाल आशिल्ली. पुर्विल्ल्या काळांतल्या गुहांनी जनावरांच्या हाडांच्यो राशी मेळटात तांचे वयल्यान आदिमानव हो मासभक्षक आशिल्लो अशें समजता. पीकिंग-मनीस (सिनॅन-थ्रोपस पीकिनेन्सिस) हो मनशाचो आदीम अवतार, ताच्या पीकिंग लागसारचे गुहेंत मनशाच्यो खड्ड्यो मेळ्यात. ऑरिग्नेशियन काळांत आनी उपरांतच्या क्रिस्ता पयलीं दुसऱ्या शेंकड्या मेरेन मानवी अस्थींचे जे पुराववेश मेळटात, तांचे वयल्यान, मध्य युरोपांत तशेंच स्वित्झर्लंड आनी बोहीमियांत नरभक्षणाची चाल आसुंये , अशें दिसता. नरभक्षण केन्ना आनी कशें सुरू जालें हाचे विशीं म्हायती मेळना. मनशाच्या मासाची रूच, आहारांतल्या वेगवेगळ्या रुचींची गोडी, आदीम जमातींच्यो जादू आनी हेर धर्मां विशींच्यो कल्पना, दुस्माना विशींची वीट वा दुस्मानांचें बळगें आत्मसात करपाची एक संकेतीक रीत ह्या विंगड-विंगड कारणांनी नरमास भक्षणाची चाल सुरू जाली आसूं येता. नरमासभक्षणाच्यो विंगड-विंगड प्रथा मेळटात. ब्राझीलाचे दर्यादेगेर आशिल्ल्या जमातींतले लोक नरबळीक कांय म्हयने पोसतात, थंयचेच एके थळावे चलये कडेन ताचें लग्न करतात, ताची हत्या करपी मनशा वांगडा ताका झुजयतात आनी निमाणें ताका मारतकच ताच्या रगतांत सगळे जाण बोटां बुडयतात. दुसरे एके चालींत, दुस्मानाचे शरिरीक अवयव तोडून खावप हो एक प्रतिकात्मक असो विधी आसतालो. जैतवंत दुस्मानाक बळी दिवन ह्या बळीचें रगत आनी मास खावप अशीय एक चाल कांय जमातींनी आशिल्ल्याचें दिसता. मनशाचें मास शिजोवपाचीं खास वेगळीं आयदनां आसतालीं. दुस्मानाच्या शरिराचो थोडो कुडको खाल्यार दुस्मानाचें बळगें तशेंच मंत्रसामर्थ्य प्राप्त जाता, असोय समज आशिल्लो. उदेंत आफ्रिकेंतल्यो कांय आदिम जमाती, आपल्या मेल्ल्या मनशाची याद म्हणून ताचें मास खाताले. आर्विल्ल्या काळांत ही चाल सामकी बंद जाल्या. -कों. वि. सं. मं.
नरमेध : (पळेयात बळी).
नरसिंह : विष्णुच्या दशावतारांतलो चवथो अवतार. वैशाख शुध्द चतुर्दशीच्या दिसा हिरण्यकश्यपूचो नाश करपा खातीर देवांचे सांगणे वयल्यान विष्णुन हो अवतार घेतलो. ह्या अवताराचें रूप अग्नी पुराणांत फुडले प्रमाण सांगलां –
सिंहस्य कृत्वां वदनं मुरारिः सदा करालं च सुरक्तनेत्रम् Ι अर्धं वपुर्वे मनुजस्य कृत्वा ययौ सभां दैत्यपतेः पुरस्तात् Ι
अर्थ – विष्णुन शींवाचें भयांकृत रूप धारण केलें. ताचे दोळे तांबडेगूंज आशिल्ले. ताचें अर्दे शरिर मनशाचें आशिल्लें. अशें रूप घेवन तो दैत्य राजाच्या दरबारांत गेलो.
विष्णुक हो अवतार किद्याक घेवंचो पडलो, हाचे विशीं भागवत पुराणांत एक कथा दिल्या, ती अशी – हिरण्यकश्यपू नांवाच्या दैत्यान हजारांनी वर्सां तप करून ब्रह्मदेवाक प्रसन्न करून घेतलो आनी ताचे कडल्यान अमरत्व मागून घेतलें. हो वर मेळटकच हिरण्यकश्यपू उन्मत्त जालो आनी देव, ऋषी आनी ब्राह्मण हांकां त्रास दिवपाक लागलो. ताचो पूत प्रल्हाद हो विष्णुचो भक्त आशिल्लो. देखून तो आपल्या पुताचोय छळ करूंक लागलो. एक दीस हिरण्यकश्यपून प्रल्हादाक विचारले, ‘तुजो विष्णु ह्या खांब्यांत आसा ?’ ताचेर प्रल्हादान ‘हय’ म्हळें. हिरण्यकश्यपून त्या खांब्याचेर खोंट मारली. त्याच खिणाक खांब्यांतल्यान विष्णु नरसिंहरूपान
