सवणीं मेळटात. इतिहास – इतिहासकारांच्या मताप्रमाण आर्यां पयलींच्या भारतांतले जायते पोरणे आदिवासी किरात हेच मूळ नागा अशें अभ्यासकांचें मत आसा. योगवासिष्ठांत दशध नाग हे हिमालयाच्या मुळसांत रावपी असो उल्लेख आयला. महाभारतांत किरात हांचो उल्लेख यला. कांय ऋषि, लव, कुश, मेघनाद, यदु, उग्रसेन ह्या राजपुरूशांच्यो बायलो तशेंच अर्जूनाच्यो चित्रांगदा आनी उलूपी नागवंशाच्यो आशिल्ल्यो असो उल्लेख पुराणांत मेळटा.
‘नग’ म्हळ्यार पर्वत आनी तातूंत रावपी ते नागा. तिबेटी आनी ब्रह्मी भाशेंत ‘नोक’ म्हळ्यार ‘लोक’ ह्या शब्दाचो अपभ्रंश नागा असो आसा. नाग हें तांकां दुसऱ्यांनी दिल्लें नांव. ते लोक आपणाक कोन्याक, अंगामी, सेमा ह्या जमातवाचक नांवांनी वळखतात. टॉलेमी ह्या इतिहासकारान तांचो उल्लेख दुसऱ्या शतमानांत केला. तरी तांचो तेराव्या शेंकड्या मेरेनचो इतिहास मेळटा. ह्या शतमानाचे सुर्वेक ब्रह्मदेशआंतल्या एका शान सरदारान नागांचेर हल्लो करून तांचेर जैत मेळयलें. ताची सत्ता उणी जातकच आसामाच्या आहोम राजान थंय आपली सत्ता चलयली. आहोम राजा नागांक आपली जनता मानताले आनी तांचे कडसून कर वसूल करताले. एकुणिसावे शतमानाचे सुर्वेक अहोम राजांची शक्त उणी जाली. हाचो नागा लोकांनी फायदो घेतलो आनी ते आहोम सत्तेच्या शेकांतल्यान मेकळे जाले.
नागा आनी ब्रिटीश हांच्या संबंदांचे तीन वांटे करूं येतात. 1832 ते 1857; 1851 ते 1865 आनी 1866 सावन फुडें.
1832 त कॅप्टन जेंकिन्स आनी पेंबरटन हाणीं 700 मणिपूरी सैनिकांक घेवन नागा दोंगराळ वाठारांतल्यान भोंवडी काडली. नागांनी तरातरांनी ताची भोंवडी आडावपाचो यत्न केल्लो. फुडें मणिपूरचो राजा लॅफ्टनंट गॉर्डन हाका घेवन अशीच भोंवडी काडली. अशे तरेन ब्रिटिशांनी नागांचेर बरोच ताबो मेळयलो. सुर्वेक नागाचेर शेक दवरपाची जापसालदारकी मणिपूर आनी काचार हांचेर सोंपयल्ली, पूण तांकां तें शक्य जालेंना. उपरांत 1838त खास अधिकारी ग्रॅंज हाचे कडेन ही जापसालदारकी सोंपयली. ताका सुर्वेक येस मेळ्ळें ना पूण उपरांत ताणें नागांक हारयले. 1840 – 42 त के. बिगे हाणें कॅ. गॉर्डना कडेन उलोवणीं करून मणिपूर आनी नाग वाठार हांचे भितर शीम थारायली. 1843 त
