सॅ. आनी सळसळ बिंदू 86° सॅ.
मधअययुगीन काळांत युरोपांत नायट्रीक म्ल खबर आशिल्लें. तशेंच आठव्या शेंकड्यांतल्या अरबांक आनी इजिप्ती लोकांकूय ताची म्हायती आशिल्ली. पॉटेशियम नायट्रेट आनी मोरचूद एकठांय तापोवन आक्वा फॉर्टीस ह्या नांवान नायट्रीक आम्ल इ.स. 1100 च्या अदमासाक करताले म्हणपाचो उल्लेख मेळटा. पॉटेशियम नायट्रेटा पसून नायट्रीक आम्ल करपाच्या पद्दतींचो उल्लेख आल्बर्ट्स मॅग्नस, लल्ली, जॉर्जिअस ऍग्रिकोला आनी जे.आर. ग्लाऊबर हांच्या लिखणांत मेळटा. आय्. मिल्नर हाणें नायट्रोजन ऑक्सायडां आनी नायट्रीक आम्ल तयार केल्लें. 1824त डब्लयू. हेन्री हाणें ऑक्सिजना वांगडा स्पंजी प्लॅटिनमाच्या सांगातांत आमोनिया उच्च तापमानांत संयोग पावता हें दाखोवन दिलें. हातूंतल्यानूच फुडें नायट्रीक आम्लाचे नर्मितीची बुन्याद घाली. 1784त एच्. कॅव्हॅंडिश हाणें हवेंतल्यान विद्युत् किटी वचपाक दिवन नायट्रीक आम्ल संश्लेशीत केलें. 1916त जे.एल्. गे-ल्युसॅक आनी सी. एल्. बर्थेलॉट हाणीं ताचें संरचना सूत्र सोदून काडलें. 1900 मेरेन नायट्रीक आम्ल हें पॉटेशियम नायट्रेट वा सोडियम नायट्रेट हांची सल्फुरीक आम्ला वांगडा विक्रिया करून वेपारी प्रमाणांत तयार करताले. ई. बर्कलॅंड आनी एस्. आयड हाणीं नायट्रोजन आनी ऑक्सिजन हांचे पसून विद्यूत प्रज्योत भट्टेच्या आदारान नायट्रीक आम्ल तयार करपाचो कारखानो नॉर्वेंत 1903त सुरू केलो. हे पद्दतीचेर आदारिल्ले कारखाने नॉर्वे आनी जर्मनींतूय सुरू जाले. ह्या कारखान्यांनी 1930 मेरेन नायट्रीक आम्ल तयार जातालें. 1901त डब्ल्यु. ओस्टव्हाल्ट हाणें आमोनिया आनी हवा हांचे पसून प्लॅटिनम उत्प्रेरकाच्या वांगडा नायट्रीक आम्ल तयार करपाक येता म्हणपाचें दाखोवन दिलें. 1917त अमेरिकेंतल्या मशल शोल्स हांगा आमोनियाच्या ऑक्सिडिकरणान नायट्रीक आम्ल तयार करपाचो पयलो कारखानो सुरू जालो. पयल्या म्हाझुजा उपरांत अशा कारखान्यांचो आंकडो वाडलो आनी आतां सगळ्याक हेच पद्दतीन नायट्रीक आम्ल तयार करतात.
शुध्द आनी संहत (प्रमाण चड आशिल्लें) सल्फ्युरिक आम्ल आनी शुध्द सोडियम नायट्रेट हांचे सम ग्रामरेणुभारांतलें भरसण निर्वातांत सवकास तापोवन मेळपी वाफो आल्माच्या विरगळ बिंदूपरस उण्या तापमानाक थंड करून निर्जल आनी शुध्द नायट्रीक आम्ल प्रयोग शाळेंत तयार करपाक येता. वेपारी नदरेन नायट्रीक म्ल ह्या पद्दतींनी तयार करतात : 1) सोडियम नायट्रेट वा पॉटेशियम नायट्रेट वा स्फ्युरिक आम्ल हांचे विक्रियेन 2)आमोनियाचे उत्प्रेरकी ऑक्सिडीकरण करून आनी 3) विद्युत् प्रज्योत भट्टेंत ऑक्सिजन आनी नायट्रोजन हांची विक्रिया करून.
शुध्द नायट्रीक आम्ल उजवाडान आनी उश्णतायेन हळदुवें आसता. उदकांत तें खंयच्याय प्रमाणांत भरसता. 68% नायट्रीक आम्ल आशिल्लो. जलीय विद्राव हो वेपारी नदरेन संहत नायट्रीक आम्ल अशें समजतात. शुध्द वा संहत नायट्रीक आम्लाच्या विद्रावाचें ल्हव ल्हव अपघटन जावन उदक, नायट्रोजन डाय-ऑक्सायड आनी ऑक्सिजन हे घटक सुटावे जातात. नायट्रीक आम्ल हें एक खर आम्ल. तशेंच तें एक प्रभावी ऑक्सिडीकारकय जावन आसा. खतखतपी नायट्रीक आम्ल धवें (97%) वा तांबडें (87%) आसता. हाचो उपेग रॉकेटाच्या प्रचालक द्रव्यांत (इंधनांत) करतात. नायट्रीक आम्ल आनी वेगवेगळे धातू हांचे पसून धातूंचे सुयुजे प्रमाण (हेर अणुकडेन संयोग पावपाची तांक) वेगवेगळ्या स्वरूपाचीं अकार्बनी नायट्रेट तयार जातात. नायट्रीक आम्लाचीं क्षार (अल्कली), ऑक्सायडां हांचे वांगडा विक्रिया जावन लवणां मेळटात. आमोनिया वांगडा ताची विक्रिया जावन अमोनियम नायट्रेट हें म्हत्वाचें सारें तयार जाता. नायट्रीक आम्लाचीं सुयुगांय तयार करतात.
नायट्रीक म्लाची वाफ खूब विखारी आसता. तशेंच, तें आम्ल संक्षारक आसून शरिराचेर जखमोय करपाक शकना. हें आम्ल निश्काळजीपणान हाताळ्ळ्यार खूब नुकसान जावन मरणूय येवपाक शकता. ह्या म्लाचे वाफेच्या संपर्कांत आयल्यार पुल्मांवाचे विकार जावपाक शकतात. द्रवरूप आम्लाचो कातीकडेन संबंद आयल्यार संपर्काचे सुवातेंतल्या पेशी समुहांचो नाश जाता. हें आम्ल अन्नमार्गांतल्यान पोटांत गेल्यार अन्नमार्ग आनी पोटांत भाजिल्लेभशेन जाता आनी रगताची हागवण लागून एकाद्रें मरणूय येता. विखबादेचो दुबाव आयल्यार दुयेंताक हॉस्पिटलांत दवरपाची गरज आसता.
नायट्रीक आम्ल हें एक उद्देगीक म्हत्वाचेंरसायन. सारें, स्फोटक पदार्थ, कृत्रीम तंतू, रंजकां हांचे निर्मितीत व्हड प्रमाणाचेर नायट्रीक आम्ल वापरतात. धातूविज्ञान, फोटोएनग्रवींग, तिख्याचें कोरीव काम, वखदां हातूंत नायट्रीक आम्लाचो उपेग करतात.
भारतांत भौशीक मळावयल्या कारखान्यांनी (देखीक – सिंद्री, तुर्भे बी) तशेच स्फोटक पदार्थांच्या कारखान्यांनी आमोनिया ऑक्सिडीकरण पद्दतीन नायट्रीक आम्ल तयार करतात. भौशीक मळावयल्या फर्टिलायझर कॉर्पोरेशना वतीन वर्साक 1,03,200 टन नी हिंदुस्तान ऑर्गॅनिक कॅमिकल्स ह्या कारखान्यांत 16,500 टन (98%) नायट्रीक आम्ल तयार करतात. हाचे भायर 5 खाजगी कारखान्यांचीय ह्या आम्लाची निर्मिती करतात.
-को. वि. सं. मं.
नायट्रोजन : वायुरूपान आशिल्लें वास, रुप नाशिल्लें एक मुलद्रव्य. ताका कोंकणीत नत्र म्हणटात. ताचें चिन्न “N” . ताचो अणुक्रमांक 7 आसून अणुभार 14 आसा.
1772 वर्सा सी. डब्ल्यु शॅले ह्या स्विडनी मनशान हवा म्हळ्यार दोन वायूंची भरसण आसून तातूंत एक ऑक्सिजन जो जळपाक मदत करता आनी दुसरो वायू जळपाक मदत करिना हें दाखोवन दिलें. ह्याच सुमाराक जोसेफ प्रीस्टली आनी डॅनिएल रुदरफर्ड हाणीं स्वतंत्रतरेन नायट्रोजनाचो सोद लायलो. हो वायी जिविताक आदार दिना देखून आंत्वान लावॉयझेर हाणें ताका जीव ना ह्या अर्थाच्या ग्रीक शब्दा वयल्यान ‘ऍओट’ हें नांव दिलें आनी तें एक मूळद्रव्य आसा हें सिध्द केलें. हें मूळदव्य नायटर ह्या खनिजांत आशिल्ल्यान जे.ए.सी. शाप्टाल हाणें 1790त ताका नायट्रोजन नांव दिलें.
वाऱ्यांत नायट्रोजन हो मेकळेरुपांत 79 टक्के व्यासाचो आनी 77 टक्के वजनाचो आसता. पूण संयुग रूपांत तो व्हड प्रमाणांत मेळटा. नायट्रोजन हो सगळ्या प्रथिनांचो एक म्हत्वाचो घटक. तशेंच बऱ्याच कार्बनी पदार्थांनीय नायट्रोजन मेळटा. दक्षिण अमेरिकेंतल्या चिली ह्या देशांत उत्तरेकडल्या सुक्या वाठारांत मेळपी सॉल्ट पिटर (NaNo3) हें नायट्रोजनाचें म्हत्वाचें संयुग. हाचे भायर सुपीक जमनींत तो कॅल्शीयम
