पांडुरंगपुर, पंढरी अशीं विंगड विंगड नांवा आसात.पंढरपुराचो ‘पांडरंगपल्ली‘ ह्या नांवान सगळ्यांत पोरणो उल्लेख राष्ट्रकूट राजा अविधेय हाणें नोव्हेंबर ५१६ वर्सा जयव्दिठ्ठ नांवाच्या ब्राह्मणाक दिल्ल्या तांब्यापटांत मेळटा.
सोळखाबी मंडपाच्या पुर्वव्दारामुखावयले फातरी पाटयेचेर तिनूय वटांनी देवनागरी लिपींत आनी संस्कर्त तशेंच कानडी भाशांतल्या शिलालेखांत पंढरपुराक पंडरंगे अशें म्हळां. रा. ज. पुरोहित आनी डॉ. रा. गो. भांडारकर अनुक्रमान पुंडरीकपूर आनी पांडुरगपूर हांचेपसून पढंरपूर हो शब्द आयलो अशें मत मांडटात. चवद्दांयशींच्या शिलालेखांत (१२७३) पंढरपूराक फागनिपूर म्हळां, जाल्यार चतुर्वर्गचितामणी ग्रंथामत पंढरपूराक पौंडरीक अशें म्हळां.
देवळाभोंवतणचे पोरने वस्तींत अशीर फरसबंदी बोळ आसात. पूण नवे वस्तींत रूंद रस्ते, व्हड इमारती आनी सेना महाराज, दामाजीपंत, गाडगे महाराज, वंकटस्वामी, मुक्ताबाई, नाथ महाराज, रोहिदास, तनपुरे महाराज, कैकाडी महाराज, घाटगे महाराज हांचे मठ आनी धर्मशाळा आसात. गोरक्षण, अनाथ बालकाश्रम, फाउंडलिंग होम, संस्कृत पाठशाळा, मिशन रूग्णालय ह्यो संस्था आसात. हांगा दिवाणी आनी फौजदारी न्यायालय आनी पोलीस ठाणें आसा. तशेंच कामय बँको आनी कृषीतर पतसंस्था आसात.
पंढरपूरांत मंगळारा दिसा बाजार भरताम तांदूळ, गंव, कापूस, तंबाकू, जर्दा, तपकीर, उजवाती, कांबळी हाचें व्हड प्रमाणांत दिवप घेवप जाता. जात्रेच्या दिसा गोरवां आनी कामबळी हांचो व्हड बाजार भरता. तशेंच बुको, ल्हायो, चिरमुल्यो, खण (कपडे), कांकणां, तुळशीमाळो, अष्टगंध ह्या वस्तूंचोय बरोच खप जाता.
विठ्ठलमंदिर हें पंढरपूरांतलें मुखेल देवूळ, ह्या देवळाफाटल्यान रूक्मिणीमंदिर आसा. लागींच सत्यभामा आनी राही हांच्यो कुडी आसात. चंद्रभागा न्हंयेचे देगेर इकरा घाट बांदल्यात. पुंडलिकाच्या देवळाचे दक्षिणेक सुमार १.२ किमीचेर विष्णूपद-वेणुनाद ही सुवात आसा. गांवाचे दक्षिणेक सुमार १.६ किमी. चेर गोपाळपूराक गोपालकृष्णाचें देवूळ आसा. तेभायर पंचमुखी मारूती, भलेश्वर, पज्ञ्यावती (देवूळ आनी तळें), व्यास, अंबाबाई, लखूबाई, यमाई, जोतिबा, नगरेश्वर, सरकारवाडा महादेव, त्र्यंबकेश्वर, ताकपिठया विठोबा, कोटेश्र्वर, गोंदवलेकर राम, काजगीवाले वाडयांतलो विठ्ठल, रूक्मिणी आनी राधा हांच्यो भांगराच्यो मुर्ती, नामदेवमंदिर, शाकंभरी (बनशंकरी), मल्लिकार्जून, तांबडो मारूती, मुरलीधर, गारेचो महादेव, चंद्रभागा, दत्त, वटेश्र्वर महादेव, बेरीचो महादेव, काळो मारूती, चोफाळा (विष्णूपंचायतन), पा-यावयलो दत्त, बाभळ्याचो महादेव, अमृतश्र्वर हीं आनी हेर कामय देवळां पंढरपूरामत आसात. हालीं कामय नवीं देवळां बांदल्यात. कैकाडी महाराजामचो मठ पळोवपासारको आसा.
चंद्रभागेच्या रेंवटांत तुकाराम महाराजांचो वंशज भाऊसाहेब देहूकर हाची आनी गोविंदबुवा अंमळनेरकर, गोविंदबुवा चोपडेकर, भानुदास महाराज वेळारकर हांच्यो समाध्यो आसात.
आषाढी तशेंच कार्तिकी एकादशीक पंढरपुरांत जात्रा भरताम ह्या जात्रांक वारकरी लोक संतांच्या पालख्यांसयत व्हड संख्येन उपस्थिती लायतात. – कों. वि. सं. मं.
पंत गोविंदवल्लभ- १: (जल्म :१० सप्टेंबर १८८७, अलमोडा, इतर प्रदेश; मरण : ७ मार्च १९६१, दिल्ली).
भारतीय स्वातंत्र्यलडयांतलो एक व्हड फुडारी. पंताचें मूळ घराणें महाराष्ट्रांतलें. पूण ताचें पुर्वज धाव्या शेंकडयांत उतर प्रदेशांत गेले आनी थंयच स्थायीक जालें. गोविंदवल्लभाच्या बापायचें नांव मनोरथ पंत, तो जमीन महसूल खात्यांत नोकरी करतालो.
गोविंदल्लभाचें मॅट्रिकेमेरेनचें शिक्षण अल्मोडाक जालें. फुडें १९०७ वर्सा तो अलाहाबादेच्या म्यूर सँट्रल कॉलेजींल्यान बी. ए. जालो. १९०९ वर्सा तो एल्. एल्. बी. ची परिक्षा पयल्या क्रमांकान पास जाल्ल्यान ताका लॅम्सडेज भांगरापदक फावो जालें.
१९०५ वर्साच्या बनारस काँग्रेस अधिवेशनाक तो हाजीर रावलो. १९०९ वर्सासावन ताणें नैतितालाक आपल्या वकिली वेवसायाक आरंभ केलो. ह्याच सुमाराक ताणें रासळ जीण नी राजनीत हामतूंत वांटो घेवपाक सुरवात केली.
१९१६ वर्सा तो काँग्रेसीचो क्रियाशील कार्यकर्तो जालो. ह्याच वर्सा ताणें आपल्या प्रदेशांतल्या फाटसार वर्गातल्या जाती-जमातीचें प्रस्न सोडोवन तांच्या समितींचो अभ्यास करपाखातीर ‘कमाऊ‘ परिशदेची स्थापणूक केली. कुमाऊँ प्रदेशांतले भौशीक चळवळींत वांटो घेवन ताणें भिका-यांची वेवस्था, मजुरांची सक्तीन भरती करप, रानांत रावपी लोकांचेर जावपी अत्याचार हे प्रस्न कुमाऊँ परिशदेवतीन हाताळ्ळे. अनुसुचीत जाती-जमातींच्या वाठारांत कुमाऊँ प्रदेशाचो आस्पाव केलो.
१९२३ वर्सातो उतर प्रदेशाचे विधान परिशदेंत वेंचून आयलो. ह्याच वर्सा मोतीलाल नेहरू, चितरंजन दास हाणीं स्वराज्य पक्षाची स्थापणूक केली. ह्या पक्षाचो गोविंदवल्लभ सात वर्सा वांगडी आशिल्लो. १९२७ वर्सा तो प्रांतीक काँग्रेसीचो अध्यक्ष जालो. लखनौक सायमन आयोगाआड जाल्या निदर्शनांनी जो लाठीहल्लो जाल्लो तातूंत जवाहरलाल नेहरू हाचेर जाल्लो बडयामचप प्रहार गोविदवल्लबान आपल्या आंगार घेतलो. ताका लागून जीणभर ताका कंपवाताचें कायमचें दुखणें जालें.
