काळ थरोवप हे दोन मुखेल प्रस्न उपरासले. ग्रीसांत हायन्रिख श्लीमान हाणें ट्रॉय ह्या नामनेच्या नगरीच्या उत्खननांत स्तर-विबध्द कालमापनाचें तंत्र वापरलें. जाल्यार पॅट्री हाणें क्रमकालाची पद्दत आपणायली. विसाव्या शेंकड्यांत अस्तंत आशियेंत, भूंयमध्य प्रदेशांनी आनी युरोपांत खूब प्रमाणांत उत्खनन जालें. ह्याचशेंकड्याचे सुरवेक मोंहेन-जो-दाडो आनी हरप्पा ह्या उत्खननांत प्रागौतिहासिक संस्कृतायेचे पुरावे सांपडल्यात.
विसाव्या शेंकड्याचे सुरवेकसावन ते आयजमेरेन पुरातत्त्ववुद्येच्या मळार खूब विकास जाल्लो आसा. मनशाचे पुर्विल्ले संस्कृतायेचो इतिहास सोदून काडचेखातीर वा ताची तारीख थरोवपाखातीर विंगड विंगड शास्त्रज्ञांची आनी शास्त्र फांट्यांचो आदार घेवप हें विद्येचें मुखेल ध्येय थरलां. तशेंच कालमापनाची आधुनिक शास्त्रीय पद्दत, उत्खननाचीं आनी नोंदणीचीं साधनां आनी पद्दत, मातयेभरवण जाल्ल्या पुर्विल्ल्या अवशेशांचो शास्त्रीय साधनांवरवीं सोद, हवाई आनी सागरी छायाचित्रण आनी हेरांच्या पालवान पुरातत्त्वविद्येक शास्त्राची प्रतिश्ठा लाबली. शास्त्रीय पद्दतीवांगडा विंगड विंगड काळांतलें समस्कृतीक जिवीत कशें आशिल्लें तें जाणून घेवपाखातीर इतिहासतज्ञ, लिपिवेते, मानववंशशास्त्रज्ञ, पुराणवन्पतिविज्ञ, पुरायपर्यावरणतज्ञ, कलाभिज्ञ, हवामानतज्ञ, अभियंते आनी साबार शास्त्रज्ञांचो पुरातत्त्वीय संशोघनांत आदार घेवचो पडटा.
संस्कृतीक इतिहास रचचे खातीर पुरातत्त्वविद्येचो आदार घेवप हें आतां गरजचें साधन जालां. सादारणपाणान पुर्विल्ले वसतीचें थळ कशें सोदून काडप आनी अमुकूच जाग्यार उत्खनन कशें करचें हे दोन प्रस्न सदांच सतायतात. हेविशीं पोरण्या थळांचो सोद कसो घेवंचो आनी हाचेखातीर खंयचें शास्त्रीय आनी हेर पद्दतीचो उपेग करप हाची म्हायती आसप भोव गरजेचें. खूब फावटीं, आदल्या थळांचो सोद अक्समात लागता. रस्ते खण्टना, शेत नांगरतना वा घराची बुन्याद मारतना मातयेभरवण जाल्ल्यो आदल्यो वस्तू सांपडटात. कांय थळांचें पुर्विल्लेंपण त्या थळाविशीं भोंवडेकारांनी बरोवन दवरिल्ल्या वर्णनावयल्यान मेळटा. तशेंच पोरणे नकाशे वा चित्रां हांच्या आदारानूय सोद घेवपाक मेळटा. हालींच्या तेंपार हवाई छायाचित्रणाच्या आदारान पोरणे रस्ते, खारजां वा तटबंदी हाचो सोद लावपाचें काम युरोपांत नेटान चालू आसा. विद्युत् प्रतिरोध सर्वेक्षण, चुंबकीय सर्वेक्षण, पुर्विल्ल्या थळांच्या मातयेच्या नमुन्याचें रसायनीक सर्वेक्षण, पराग पृथक्करण, जमनींत यंत्र आनी कॅमेरा हांच्या आदारान मातयेभरवण जाल्ल्या अवशेशांचीं छायाचित्रां घेवपी लेरिसी पारदर्शक आनी हेर सावन पद्दतींच्या आदारानूच अवशेशांचो सोद घेवपाक मेळटा. सागरी पुरातत्त्व हो पुरातत्त्वविद्येचो एक फांटो निर्माण जाला. पाणव्हडीं आनी उदकांत वापरपाच्या खाशेल्या अशा कॅमेरांच्या आदारान दर्यांत बुडिल्ल्या आदल्या तारवांचो, तातूंतल्या अवशेशांचो वा पुर्विल्ल्या बंदरांचो सोद घेवपाक मेळटा. पुर्विल्ल्या वस्तूंचे अवशेश आशिल्लें थळ सांपडले उपरांत ते सुवातेर शास्त्रीय पद्दतीन उत्खनन कशें करचें, हांचेविशींची तंत्रीक उदरगत खूब जाल्ली आसा.
अठराव्या आनी एकुणिसाव्या शेंकड्यांत इजिप्त आनी ग्रीसांत जाल्लीं उत्खननां अशास्त्रीय स्वरुपांचीं आशिल्ली. मुकादमाच्या हाताखाला जाय तशें खपून पोरण्यो वस्तू सोदून काडप तांचें प्रदर्शन घडोवन हाडप ही पद्दत त्या वेळार चालींत आशिल्ली. पूण आतां तज्ञ निर्देशकाचे देखरेखीखाला उत्खननांत मेळिल्ले दर एके वस्तूची नोंद करतात आनी उपरांत ते वस्तूचो बारिकसाणीन अभ्यास करतात. उत्खननाच्या दर एके थराचे नोंदीक खूब म्हत्व आसता.
त्या त्या थरांचो रीतसर अभ्यास करून ताचो रंग, पोत, दाटाय आनी ताचे घटक हांची नोंद करता. दर एका थरांत सांपडिल्ल्यो वस्तू वेगवेगळ्यो दवरतात.
-कों. वि. सं. मं.
पुरावो कायदो:पुरावो (evidence) हें उतर लॅटीन 'एवीडॅर' ह्या उतरावयल्यान आयलां. उक्तें करून दाखोवप वा पळोवपाक नितळ करून दिवप असो ह्या उतराचो अर्थ जाता. ब्रिटिशांचे राजवटींत कितलोसोच तेंप मेरेन पुराव्या संबंदान पुराय वा पद्दतशीर तरेन कायद्याची संहिता बरोवन तयार केल्ली नाशिल्ली. सोडयल्ले खटले, तातूंतलीं तत्त्वां, समाजांत प्रचलीत आशिल्ल्यो रुढी आनी चालीरिती मतींत घेवन खटल्यांचें कामकाज चलतालें. हे पद्दतीक लागून खटल्यांचो निकाल लागपाक खूब कळाव लागतालो.
१८५३ वर्सा पुराव्याविशीं कांय तरतुदी संग्रहीत केल्यो. १८६८ वर्सा सर हॅन्री हाणें पुराव्या-कायद्या संबंदान मसुदो तयार केलो. पूण ताका संमती मेळळिना. १८७१ वर्सा व्हायरॉयच्या सल्लागार मंडळांतलो कायदो सल्लागार सर जेम्स स्चीफन हाणें पुरावो कायद्याचो नवो मसुदो तयार केलो आनी ताका १८७२ वर्सा सरकारान संमती दिली. होच भारतीय पुरावो अधिनियम. हातूंत १६७ कलमां आसात आनी तीं तीन खंडांनी विभागल्यांत. हो कायदो केले उपरांतच्या शंबर वर्सांनी तत्तव वा तपशिलाविशीं म्हत्वाची दुरूस्ती करची पडलीना, हें ह्या कायद्याचें खाशेलपण.
न्यायालयामुखार येवपी पुराव्यांची वर्गवारी अशी आसता. १) लेखी वा तोंडी पुरावो. २) मुळावो वा दुय्यम पुरावो-मुळावो तोंडी पुरावो म्हळ्यार गवायान आपल्या दोळ्यांनी, कानांनी वा हेर इंद्रियांनी जाणिल्लें आनी दुय्यम तोंडी पुरावो म्हळ्यार मूळ कागदपत्र आनी दुय्यम लेखी पुरावो म्हळ्यार ताच्यो प्रति आसतात. ३) प्रत्यक्ष वा आयकल्लो पुरावो. ४) प्रत्यक्ष वा परिस्थितीप्रमाण पुरावो. उड्याचो पुरावो दिवपाखातीर उज्याचो जाळ वा इंगळे हो प्रत्यक्ष पुरावो आनी धुंवर हो परिस्थितीजन्य पुरावो. मनीस फट उलोवंक शकता पूण परिस्थिती फट उलयना. ह्या तत्त्वाप्रमाण परिस्थितीजन्य पुरावो चडशे फावट चड प्रभावी मानतात.
भारतीय पुरावो अधिनियमाच्या तीन खंडांतल्या पयल्या खंडांत वादतत्या (facts issue) आनी संबध्दतथ्यां (Relevant facts) हांचेविशीं पुराय चर्चा केल्ली आसा. पांच मुखेल विभागांनी तथ्यांची चर्चा केल्ली आसा ती अशी-
- वादतथ्यांकडेन संबंदीत तथ्यां-वादतथ्यांनी विसंगती दाखोवपी, ताच्या अस्तित्वाची वा अभावाची संभवनीयता वा असंभवनीयता दाखोवपी, तांचें स्पश्टीकरण वा वळख करून दिवपी, घडणुकांची सुवात वा वेळ निश्र्चीत करपी वा तांचो संबंद दाखोवपी, मनाची वा शरीराची स्थिती दाखोवपी कृती आपसूक घडून आयली काय जाय म्हणून केली, हें थरोवपाखातीर तशी कृती पयलीं केल्ली काय किदें हें सांगपी.
- वादतथ्यांविशींचीं विधानां-हातूंत चड करून कबुली आनी कबुलीजबाब हांचो आस्पाव जाता. पक्षकारान केल्ली स्वताक मारक थारपी कबुली
