शंकरलाल धुळेकर, भास्कपबुवा बखले, नानासाहेब जोगळेकर ह्या नामनेच्या गायक नटांच्या हाताखाला जालें. तशेंच बडोद्याच्या फैयाज खॉंसाहेब हाचे कडल्यानूच तिणें संगीत विद्या संपादन केली. ह्या संगीत शिक्षणावांगडाच तिणें मराठी साहित्य आनी संस्कृत तशेंच इंग्लीश विशयाचो अभ्यास केलो.
नामनेचो नाटककार गोविंदराव देवल हाच्या सांगाताक लागून हिराबाईक नाट्याभिरूची उत्पन्न जाली. पिरायेच्या 18-19 व्या वर्सा तिणें 'जयद्रथ विडबंन' हें नाटक बरयलें. 1904 वर्सा उजवाडाक आयिल्लें हें नाटक रंगमाचयेर मात आयलेंना.
1912 वर्सा हिराबईचें संगीत 'दामिनी' हें दुसरें नाटक उजवाडा आयलें. हें नाटक ललितकलादर्श नाटक मंडळीन रंगमाचयेर हाडलें.
हिराबाईकडेन उपजतूच श्रेश्ठ दर्जाची कवित्वशक्त आशिल्ली. तिणें बरयल्ल्यो कविता 'मनोरंजन' ह्या प्रतिश्ठीत मासिकांत छापून आयल्यात.
-कों. वि. सं. मं.
पेणें:देवळाकडेन संबंदीत असो गोंयांतलो एक कलाप्रकार. पेणें म्हळ्यार प्रवासाच्या दोन वांट्यांमदलो विसवाचो काळ. हांगासल्ल्या पेण्यांचीं पंदराव्या शेंकड्याआदलीं चित्रां रोमाक आसात अशें सांगतात.
उत्सवा वेळार देवाची पालखी वा रथ थरावीक सुवातींनी थारता आनी थंय पालखेमुखार बायलो नाच करतात, ताका पेणें नृत्य अशें म्हण्टात. ह्या नाचापासत खास वेगळो भेस करीनात. सूर्त, शेनाय, मृदंग, सारंगी वा पेटी अशी संगिताची साथ आसता.
देवदासी (भावीण) समाजांतल्यो बायलो आनी चलयो हें नृत्य करतात आनी त्याच समाजांतले दादले तांकां संगिताची साथ करतात.
पालखी थांबतकच 'झुलवा' ह्या स्तोत्र प्रकारान पेणें नृत्याक सुरवात जाता. झुलवा सोंपतकच देवदासी कुटुंबांतल्यो चार-पाच बायलो वळीन उब्यो रावतात आनी नाचतात. ह्या नृत्याचे दोन वाचे आसतात. सुरवेक खंयचेय शास्त्रीय गायकीच्या थाटांतलें गीत म्हण्टात. तेन्ना नाच नासता. उपरांत गिता वांगडा नाचय करतात. ह्या नृत्य प्रकारांत फकत पावली मारप आनी हात हालोवप हाकाच चड म्हत्व दितात. तोंड आनी दोळ्यांच्या अभिनयाची चडशी गरज नासता. वाटकुळींच उबीं रावन चार-पांच ते धा मेरेन कितल्याय बायलो हो नाच करतात.
ह्या नृत्याचे वेगवेगळे प्रकार आसात. 'कोरवा' आनी 'फुलभोंवरो' हे तातूंतले प्रकार. वेगवेगळ्या देवस्थानांचे वेगवेगळे प्रकार आसतात. केरवा हो कथ्थक नृत्याचोच एक प्रकार अशें जाणकार मानतात.
आदल्या काळांत गोंयांत चडश्या देवस्थानांनी पेणें नाच जातालो पूण ल्हव-ल्हव करून आतां तो उणो जायत चलला. बरेचकडेन आतां देवदासी समाजांत समाजीक परिवर्तन जाल्ल्यान ह्या समाजांतले लोक पेणें नाचाखातीर मुखार येवंक तयार जायनात.
-कों. वि. सं. मं.
पेन्सिल:कागदार बरोवपाक, रेखाटन करपाक ग्रॅफइट सारकिल्ल्या पदर्थापासून तयार केल्लें बरेवपाचें, रेखाटन करपाचें साधन. ग्रॅफाइट सारकिल्ले पदार्थ नाजूक उरिल्ल्या कारणान, ते लाकूड, धातू वा प्लास्टिक सारकिल्या कवचांत बसयतात.
इतिहास-इजिप्ती आनी रोमी लोक पुर्विल्ल्या काळांत बरोवपाखातीर शिंशें आशिल्ल्यो पेन्सिली वांपरताले असो उल्लेख मेळटा. मध्ययुगांत शायेन कागदाचेर कुरवो करपाखातीर Pencillus नांवाचो ब्रश वापरताले. ह्या लॅटिन उतराचो अर्थ ल्हान शेंपडी. ह्याच उतराचो अपभ्पंश जावन पेन्सिल हें उतर तयार जालें. पंदराव्या शतमानांत इटलींत कथील आनी शिंशें हांच्या मिश्रधातूपसून तयार केल्ल्या दंडवाटकुळाकार कुडक्याचो (सिल्वर पॉयंट) वापर बरोवपाखातीर आनी आरेनाखातीर करताले ह्या साधनांनी केल्ल्यो कुरवो पुसून उडोवपाखातीर पावाचो कुडको वापरताले. इ.स. 1400 च्या सुमाराक बावारियांत ग्रॅप्रायटाचो सोद लागलो तेन्ना ताका प्लंबेगो (शिश्यावरी काम करपी) हें नांव दिलें. सुर्वेक फकत कुडक्याच्या स्वरूपांतल्या ग्रॅफायटाचे आनी उपरांत फावो तो आकार दिल्ल्या काड्यांनी करताले. ग्रॅफायट हें नांव फुडें 1789त ए.जी.वॅर्नर हाणें graphein (म्हळ्यार बरोवपी) अशें दवरलें. फुडें ग्रॅफायटाचे कुडके पिसांच्या पोकळी भागांत, नळ्यांनी वा धातूच्या धारकांनी वापरपाची पद्दत प्रचारांत आयली. 1761त कास्पार फावर हाणें शिंशें आशिल्ल्यो पेन्सिली तयार करपाचो कारखानो तयार केलो. ह्या शिंश्यांत गंधक आनी ग्रॅफायट हे 1:2 ह्या प्रमाणांत आशिल्ले. 1693त जे. पेट्टस हाणें फर वा सॅडर झाडाचें लाकूड शिंशाचेर कवच म्हणून वापरून आी लाकडाच्या कवचाचे भाग सरसान एकमेकांक चिकटावन पेन्सिल तयार करपाची पद्दत फुडें हाडली. हे पद्दतीन इंग्लंडांत 1789त पेन्सिल तयांर जावंक लागल्यो. अठराव्या शतमानांत झुजाक लागून इंग्लंडांतल्यान फ्रांसांत जावपी पेन्सिलींची आयात उणी जाली. तेन्ना नॅपोलियन बोनापार्त हाणें फ्रांसांत पेन्सिलीचें शिशें तयार करपाचें काम जे. कॉंते हाचेर सोंपयलें. ताणें ग्रॅफायट आनी माती एखठांय दळून तांचेपसून शिंश्याच्यो काडयो तयार अर्दवाटकुळाप्रती खांच आशिल्या लाकडी कवचांत बसोवन कवचाचे दोनूय भाग सरसान चिकटावन पेन्सिल तयार केली. तेन्नाच जोसेफ हार्डमय हाणें विएन्नांत कॉंते वरी पेन्सिल तयार केली आनी मातयेच्या प्रमाणांत बदल करून वेगवेगळ्या घटसाणीचें शिशें तयार केलें. 1839त योहान लांटा फोन फाबर हाणें कॉंते हाचे पद्दतींत सुदारणा केल्यो. 1857त कार्ल पुशर हाणें कॉपिंग पेन्सिलीचें शिंशें तयार केलें.
1827त जॉन डिक्सन हाणें अमेरिकेंत पेन्सिल तयार करपाक सुरवात केली. 1876त चौखण बुराका जाग्यार वाटकुळ्या बुराकाचें शिंशें प्रचारांत आयलें. इंग्लंडांत 1846त वार्निश दिल्ल्यो पेन्सिल तयार जावंक लागल्यो. 1930 उपरांत शिशें कवचाक गच्च बसतलें अशा प्रकारच्यो पेन्सिली तयार केल्यो. ताका लागून परत परत तोंकां मोडपाचें प्रमाण उणें जालें.
1822त मॉर्डन हॉकिन्झ हाणें एक यंत्रीक पेन्सिल तयार केली आनी व्हड व्यासाच्या शिंशाचें यंत्रीक पेन्सिलीचें एकस्व 1877 दिलें. हे पेन्सिलींतलें शिंशें स्प्रिंगाच्या दाबाखाला जबड्यांत बसयल्लें शिंशें फुडें हाडपाची यंत्रीक येवजण फुडें आयली.
सुर्वेक यंत्रीक पेन्सिलीखातीर खंयच्याय व्यासाचें शिंशें वापरताले.
