महाभाष्य: पाणिनीच्या अश्टाध्यायींतल्या सुत्रांचेर आनी कात्यायनान हया सुत्रांचेर बरयल्ल्या वार्तिकांचेर बरयलाली टिका. संस्कृत भाशेंतलो हो टिकाग्रंथ पतंजलीन बरयलो. ही टिका प्रशन आनी जापांच्या रूपांत आसा.
कात्यायनाच्यो नव्यो सुचोवण्यो समाधानकारक ना. थंय तातूंतले दोश दाखोवन पाणिनीच्या सूत्रांचें समर्थन करप आनी कात्यायनीन नव्यो म्हूण केल्ल्यो सुदारण पाणिनीन हेरकडेन अप्रत्यक्ष रितीन कशो सुचयल्यात तें दाखोवन कात्यायनाचो बदल गरज नाशिल्ले आसत हें दाखोवन दिवपाच्या उद्देशान पतंजलीन ही टिका बरयली. ज्या म्हत्वाच्या सुत्रांचेर कात्यायनान टिका केल्ली ना, थंय चिकीत्सक पद्दतीन सुत्रांची विस्कटावणी करून जे प्रयोग पणिनीच्या सुत्रांनी सिध्द जायनात,तांकां चरितार्थ करपाखतीर स्वताची भर घालपाचो यत्न तांणें हें चिकेंत केला .
पतंजलीन बरयल्लो हो ग्रथ शास्त्रीय आसलो ,तरी ताची भास सोंपी आसा.संस्कृत गधाचो हो एक सुंदर नमुनो म्हूण ताका वळखतात. परिभाशिक आनी शास्त्रीय शब्दावांगडाच पतंजलीन हातूंत दिसपट्टया वेव्हारांतलें सुंदर आनी परिचीत शब्द वापरल्यात. जंय विशय कठीण आनी गंभीर आसा, थंय ताणें विनोदी भास, विशय सूचक दृश्टांत दिवन विशय ओडेलायणो केला.संस्कृत व्याकरणशास्त्रांचे नदरेन हया ग्रथाक खूब म्हत्व आसा.त्या काळांतले रितरिवाज,कला धर्म लोकांचें रावप बया गजालींची म्हायती तातूंत आयिल्ल्यान इतिहासीक नदरेन हया महाभाष्याक म्हत्व आसा.
हया ग्रंथाचेर कितल्योशोच टिका बारयल्यात. तातूंतले मूखेल ग्रंथ अशे १.भर्तृहरिचो महाभाष्यदीपिका वा त्रिपदी इ.स.चवथें शतमान.२.कैयटाचो प्रदीप इकरावें शतमान आनी ३. नागेशाचो उधोत अठरावें शतमान. प्रदीप आनी उधोत हया टिकांसयत पुराय महाभाष्य बनारस सावन पं .गुरुप्रसाद शात्री हाणें आनी गुरुकुल झज्जर रोहटक हांगासावन पं.वेदव्रत हाणें उजवाडायलां. नोमनेचो जर्मन प्राच्यविधापंडीत फ्रांट्स कीसहोर्न हाणें हया ग्रथाची चिकित्सक आवृती तीन भागांनी उजवाडायल्या . हाया ग्रंथाचे मराठी आनी इंग्लीश अणकारय जाल्यात.
-कों. वि. सं. मं.
महामाया-१: एक दैवी संकल्पना . परमेश्र्वराची आदिशक्त. हिच्या प्रभावाक लागुनूच सगळी सृशट चालू उरता. ती विश्र्वाक मोह तयार करता. ताका लागून मनीस मायपासांत आनी संवसारांत घुस्पता. हातूंतल्यान मुक्ती मेळपापसत अध्यात्मज्ञान प्राप्त जावचें पडटा. तेखातीर महामायेची उपासना सांगल्यात. देवी महात्म्यांत वर्णन आयलां तें अशें: तन्मात्र विस्मय कार्यो योगनिद्र जगत्पते । महामाया हरेश्र्वैषा तया संमोहते जगत्।। ज्ञानिनामपि चेतांसि देवी भगवती हि सा । बलदाकृष्य मोहाय माहामया प्रयच्छति ।। तया विसृज्यते विश्र्वं जगदेतच्चराचरम्। सैषा प्रसन्ना वरदा नृणां भवति मुक्तयें ।। सा विधा परमा मुक्तारहातुभूता सनातनी । संसारबनधहेतुश्र्व सैव सर्वेश्र्वरेश्र्वरी ।।
अर्थ :तेकातीर हेविशीं अजाप करची न्हय, कित्याक तर ही माहामया जगदीश्र्वर विष्णुची योगनिद्रा नांवाची शक्त आसा. तिणेंच हें विश्र्व मोहांत व्यापून उडयलांज् ज्ञानी मनशाची अंत :करणां बलात्कारान आकृश्ट करून ती भगवती माहामाया देवी मोहाचे आधीन करता. हें सगळें जग ते महामायेकडल्यान तयार जाता. ती प्रसन्न जातकच मनीस जतीक मुक्ततायेचो वर मेळटा. ती मोक्षाक कारण नासून ,सदांच सगळ्यांत श्रेश्ठ अशी ब्रहाविधा आसा. सर्वेश्र्वराची ईश्र्वरी अशी हीच सगळ्या संवसार बंधाक कारण आसा.मार्कंडेय ऋषीन तिचेविशीं आनीकूयकांय म्हयती सांगल्या ती आशी आसा-
ती नित्य म्हळ्यार उत्पत्तिविनाशरहित आसून, पुराय संवसार हेंच तिचें स्वरूप आसा.देवाचें कार्यसिध्दिकातीर म्हळयार दैत्यांतचो नाश करपाखातीर ती अवतार घेता.महाकाली, महालक्ष्मी आनी महासरस्वती हा माहामयेचेच आवतार आसात. -कों वि. सं. मं.
महामया -२:शाक्त संप्रदायाची एक देवता .कालिका पुराणांत हिचेविशीं एक कथा सांगल्या ती अशी -वेताळ आनी भैरव नांवाचे दोग भाव आशिल्ले . महामयेचो वर मेळोवपापसत शिवाचे सुचवणेवयल्यान तांणी तप केलें. ताकां महामया प्रसन्न जावन एका लिंगातल्यान ती प्रकट जालीं. कालिंका पुराणांत हे महामायेचें वर्णन आयलां तें अशें- शोणपदाप्रतीकाशां मुक्तमूर्धजलम्बिनीम् ।। चलत्काञ्चनसम्बध्दकुण्डलोज्ज्वलशालिनीम् ।। सुवर्णरत्नसम्बध्दकिरीटत्रयधारीणीम् ।। शूक्लकृष्णारूणैर्नेत्रैस्त्रिभिक्श्र्चारूविभूषिताम् ।।
अर्थ: तिची काया तांबडया कमळाभाशेन आसून, तिणें आपले केंस मेकळे सोडल्यात.तिच्या लांबत्या कानांतल्याक लागून ती तेजीश्ठ
