saypanan diin sadto ang nakità ko lamang mga kamatuoran, kag
mga kamatuoran sa madamo nga butang nga sadto sa akon pagbilang mga sayop. Ang mga pagpanghanot5, halimbawa, nga kutob sadto gingamit sa mga buluthoan, nga sadto amó lamang ang
kalalangan nga mahapos sa pagpadulop sang pagtuon — nga sa
sini ginpaanad kita sa pagpapati, — naisipan ko sang ulihe nga
Iwas nga malayo nga makaamot sa pagpapanton sang bata, nagpabundol pa gani sa iya sing maayo. Nagpati ako nga indi
mahimo nga paupuron ang pagpanakit kag ang pagbadlong: ang
kahadlok kag ang kakugmat nagatublag sa balatyagon nga labing
malinong, labot pa nga ang panumdoman sang bata labi kaabtik,
labi kamahinangpanon. Kag agud nga sa utok mapasulod ang
mga kaisipan, kinahanglan nga maghari ang kalinong, sa lwas
kag sa sulod, nga may katinong ang kalag, may katawhay ang
lawas kag kabubut-on kag maayo ang pamatyag, nagpati ako nga
sa ibabaw sang tanan dapat ipasulod sa kabataan ang pagsalig.
ang kapag-on kag ang pagpakamahal sa kaugalingon. Nahangpan ko pa gid nga ang adlaw-adlaw nga pagpanghanot nagapatay sang kaluoy sa tagipusuon kag nagapalong sinang' dabdab
sang pagkatalahaon, ang panakdag sang kalibutan, nga nagadula
upod sina sang huya nga mabudlay na magbalik. Napanilagan
ko man nga kon ang isa ginahanot, nagapangita sing kalipay
nga subungon man niya sina ang iban; kag nagakadlaw sia nga
malipayon kon makabati sang paghibi sang iban; kag ang
natugyanan sa paghanot, sa nahauna nga adlaw matuman
nga daw nagapaganot, apang sa ulihe maanad sia kag maluyagan niya ang iya masubo nga tulumanon. Nagapakugmat sa akon ang nagligad, buot ko lwason ang karon, nga
liwaton ang dinumaan nga paagi. Gintinguhaan ko nga mangin
makaluloyag kag malipayon ang pagtuon, luyag ko himuon nga
ang kartilya, indi mangin diutay nga tulon-an nga maitum kag
nabasa sing luha sang pagkabata, kundi isa ka abyan nga matu-
__________________
(5)Mga Pagpanghanot— Diri makita ang ginkatuhayan sang paagi sang pagpanudlo nga sinadta kag binag-o. Sang una gingamit ang pagpanakit sa pagpilit sa kabataan sa pagtuón agud mag-alam. Si Rizal, kon nahanungod sa pagpanudlo indi isa ka pakok. Ang iya nahibal-an ginpakita niya sa buluthoan nga iya gintukod kag sa mga paagi nga iya gingamit didto sa Dapitan. Sa bayla aga magtudlo sa mga bata sa pagpangluthang ukón sa pagpamatáy sang mga sapátsapát, kag sa pagpanguha sang mga kagaykay nga wala man lamang nila ginapusli, gindalá niya sila sa iya balay kag didto iya ginhatagan aing mga pagkaon, mga panapton, kag gintudloán niya sila sana kinatsila, iningles, pinaranses kag inalemán. Sa iya pagpanudlo, si Rizal gindayaw kag ginhigugma sang kadamoan.
