SA BUGAY SANG MASAGIL-UM nga kasanaaw, nga ginsabwag sang bulan lapos sa madamol nga mga sanga sang mga
kahoy, ang isa ka tawo nagpanglighot sa talon nga nagtikang sing
mahinay kag malinong. Sa masunson kag daw sa may gintultol.
nagpanihol sia sang isa ka ugoy nga pinasahi nga ginsabat man
sang isa gikan sa malayo nga amo man ang paningog. Ang tawo
namati sing maayo, kag sang ulihe pinadayon niya ang iya paglakat padulong sa malayo nga huni.
Sa katapusan, sa tunga sang linibo nga kapiutan nga ginhatag sa kagab-ihon sang wala matandog nga talon, nakaabot sia sa isa ka diutay nga kaingin, nga nahil-uban sang sanag sang bulan sa iya nahauna nga paglati. Ang mataas nga mga bato, nga natungtongan sang mga kahoy, nagtilindog palibot nga may banhay sang naguba nga daku nga teatro; ang mga kahoy nga bag-o lang pinamulod, mga kahoy nga gin-uling nagtinumpok sa tunga, nga na samb sa dalagkb nga mga bato, nga sa katunga ginhaklapan sang kinaugali sang iya lunhaw nga mantu.
(1) Sang 1883 ang dumaan nga pagpamuhis nga “tributo” gindula kag sa baylo sini gingamit ang sedula sa tagsa ka tawo, nga am6 man bilang ang isa ka pagpakilala sang tagdala. Ang amo nga sedula sarang mapangayo sa tawo sa maskin an6 nga tion kag bisan diin nga duog, kag ang indi makapakita sina sarang madakop kag mabutang sa bilanggoan. Hanti ini ginhimuslan sang mga may malain nga katuyoan, sa pagpakalakas kag sa paglapas sang katarungan nga tawhanon sanglit bisan sin-o sarang mabilang nga “manlalapas” maskin pa nga wala sing panumbong nga ginpasaka batok sa iya.
Ang “tributo”. Ngalan ini nga ginhatag kutob sang pagsugod sang pagpanalakay sa amot nga ginahateg sang mga tumandok nga indi pinasahi sa Hari, indi lamang sa hilinguyangon sa pagdumala, kundi sa pagpakilala man nga sila mga sakop. Gani nga sa pagpanalakay sang mga katsilang* militar ang una nga ila ginpangayo sa mga guban sang mga tumandok nga ila madadg amo ang “tributo” sa pagpakilala nga ang mga nalupig nagayaob sa gahum sang mga mananalakay. Sa paigpanukot sini gintugyanan ang mga pangulo sang mga baranggay nga amo man ang nagahatag sa Administnador sang Asyenda. Ang pangulo sang baranggay nga labi makatuman sang iya katungdanan sa sulod sang napulo ka tuig, mahimo nga katapo sang Prinsipalya, sakaan sia sing ranggo nga mahimo nga aristokrata kag magaagum sia sang tanan nga pasahing’ kahigayunan nga natuhoy sa iya.
