Page:PL Słownik geograficzny Królestwa Polskiego i innych krajów słowiańskich. T. 1.djvu/160

szła pod panowanie wojewodów z rodu Bessarabów, który tymczasem wstąpił na tron Wołoszczyzny i Multan, i odtąd dzieliła zawsze los tych prowincyj, pod nazwiskiem Dolnych Multan. W r. 1470 wojewoda tych wszystkich ziem Stefan Wielki, pobity przez sułtana Bajazeta II pod Wale-Alba (Biała Dolina), odstąpił Turkom Bessarabią, a chociaż później, uderzywszy niespodzianie na Bajazeta i zwyciężywszy go na głowę pod Wasłujem, wrócił sobie wszystko co był utracił, wszelako po jego śmierci kraj ten zawojowali Turcy. W r. 1560, w opustoszałej j wojnami wyludnionej Bessarabii, osiadło około 30,000 Tatarów nogajskich, którzy zająwszy dolną jej część, nazwali ją Budziakiem. Tatarzy budziaccy nabyli później znacznego rozgłosu, rozbojami i najazdami na Podole i Ukrainę. W wojnach Turcyi z Polską i Austryą składali oni bitne ale niesforne i niekarne wojsko posiłkowe. Bessarabia długi czas zostawała pod rządami hanów krymskich, ale później przeszła pod bezpośrednie panowanie Porty Ottomańskiej. Nakoniec roku 1812 przyłączona do Rossyi; ale Tatarzy nogajscy stąd ustąpili i osiedli na południowym brzegu Dunaju. Urządzenie tymczasowego rządu w Bessarabii, popis ludności, utrzymanie wszystkich stanów przy dawnych prawach zapewnione traktatem, poruczone było (r. 1812–1813) admirałowi Czyczagów. Ponieważ Bessarabia przeznaczoną była na schronienie tych bojarów greckich, multańskich i wołoskich, którzy, z powodu przychylności dla Rossyi w ciągu poprzedniej pięcioletniej wojny, mogli ściągnąć na się prześladowanie Porty, przeto mianowany został do pomocy wojennemu i cywilnemu naczelnikowi Bessarabii, generałowi Hartung, jako drugi gubernator, Skarlat Sturdza, jeden z przedniejszych bojarów w obu księstwach, spokrewniony z hospodarami. Urządzenie spraw duchownych w Bessarabii polecono byłemu metropolicie kijowskiemu Gabryelowi, który poprzednio (od roku 1793 do 1799), zarządzał kościołem nowo-rossyjskim. Pograniczne twierdze: Kilia, Akkerman, a zwłaszcza Izmaił, obwarowane zostały na nowo. Koło Izmaiła generał Tuczkow założył obszerne przedmieścia, osiedliwszy je wychodźcami podczas wojny, z Turcyi, księstw Naddunajskich, Galicyi, nawet Rossyi. Kiszyniew wyznaczony na stolicę obwodu i miejsce pobytu głównego naczelnika. Po traktacie wiedeńskim r. 1815, szczególny udział w losach Bessarabii brał sekretarz stanu hr. Capo d'Istria; jemu Bessarabia obowiązana za pierwotną swoją organizacyą. Lundość różnorodna i niedogodne urządzenie dochodów skarbowych, były powodem, że dawniejszy zarząd Bessarabii został zniesiony i poruczony komitetowi, składającemu się z mołdawsko-bulgarskich bojarów i obywateli, kilku urzędników rossyjskich, pod prezydencyą gubernatora ekaterynosławskiego Kalageorgia. Temu komitetowi polecono ułożenie ustawy dla Bessarabii, która zatwierdzoną była r. 1816, i obowiązywała do r. 1818. Główny zarząd tej prowincyi miał być powierzony wyższemu dygnitarzowi, z tytułem: „Namiestnika pełnomocnego.“ Na urząd ten powołany podolski gubernator wojenny, generał-porucznik Bachmetiew. W miesiącu maju 1818 r., cesarz Alexander zwiedził Bessarabią, i w tymże roku zatwierdził nową ustawę zarządu, przygotowaną przez Bachmetiewa, który w r. 1820 urząd swój ustąpił generałowi Inzow, głównemu opiekunowi kolonistów w Rossyi południowej. W r. 1823 mianowany został generał-gubernatorem noworosyjskim i namiestnikiem pełnomocnym Bessarabii hr. Woroncow, i tym sposobem obie te prowincye zlały sie w jednę całość. Nowa ustawa dla Bessarabii zatwierdzona została r. 1828. Główny jej naczelnik, zamiast tytułu namiestnika pełnomocnego, otrzymał nazwę bessarabskiego generał-gubernatora i prezesa rady obwodowej. Miasta Reni, Akkerman, a zwłaszcza Izmaił, urządzone zostały na porty handlowe. W r. 1835 podzielono Bessarabią na 8 powiatów: chocimski albo chotyński, jasski, sorocki, kiszyniewski, orgiejewski, benderski, kagulski i akkermański. Nadto, miasto Izmaił ze wydzielonem terrytoryum składa osobny zarząd miejski (gradonaczalstwo). Bessarabia miała wtedy przestrzeni 38,996 wiorst kw.; z tych jednę trzecią część zajmują grunta uprawne, tyleż łąki i pastwiska. Położenie górzyste. Odrośl gór karpackich, wszedłszy do Bessarabii, składa oddzielny systemat gór, biorący początek w powiecie jasskim; najwyższy jego punkt leży o mil cztery i pól od miasta Bielc. Znaczniejsze z gór są: Kodro-Dobykuło i Kaj-Dobykuło. Bessarabią oblewają od strony południowo-wschodniej wody morza Czarnego. Główniejsze rzeki są: Dniestr, Prut, Dunaj, Reut wpadająca do Dniestru i Jałpuch do Dunaju. Pomniejsze rzeki latem często wysychają i wtedy daje uczuć się niedostatek wody. Jeziora słone i słodkie znajdują się w znacznej ilości, zwłaszcza w południowej części obwodu, w powiatach kagulskim i akkermańskim; większe z nich są: Kaguł, Jałpuch, Katłabug, Kitaj, Sasik i t. d. Klimat w ogólności bardzo łagodny. Północna część obwodu zimniejsza od południowej, wktórej powiaty kagulski i akkermański zasłonione są górami od mrożnych wiatrów. Lato zwykle bardzo gorące, zima niekiedy surowa, ale niekiedy wilgotna, co utrudza komunikacyą. Grunta gliniaste, pomięszane z piaskiem, w wielu miejscach pokryte warstwą czarnoziemu, nader urodzajne, wydają obficie: