Page:PL Słownik geograficzny Królestwa Polskiego i innych krajów słowiańskich. T. 1.djvu/169

pod wezwaniem Panny Maryi i ś. Jadwigi przez Grzegorza Iwanowicza marszałka wielkiego litewskiego, czas jakiś należał zapewne do wyznania helweckiego. Za Jana Kazimierza został przywrócony katolikom. Odnowiony staraniem Katarzyny z Sobieskich Radziwiłłowej przed rokiem 1690, która ozdobiła go ołtarzami i wieże na nim wzniosła. Trzy kaplice dotykają tego kościoła; w jednej mieszczą się relikwie św. Wiktora, sprowadzone z Rzymu. Bazylianie zostali tu sprowadzeni w roku 1690 przez Karola Stanisława Radziwiłła, kanclerza wielkiego litewskiego, który im kościół wymurował; najczęściej przemieszkiwał w zamku i zmarł roku 1719, znacznie przyczyniwszy siędo jego przyozdobienia. Reformatów fundował w roku 1671 Michał Kazimierz Radziwiłł, hetman polny litewski, a Siostry Miłosierdzia Karol Stanisław Radziwiłł, kanclerz wielki litewski roku 1716. Oddział Szwedów w roku 1706 miasto i zamek spustoszył z rozkazu Karola XII. Za Augusta II mieszkali tu ciągle możni dziedzice Białej, a dwór ich był siedliskiem gościnności, zabaw i wystawności. Ostatnimi z Radziwiłłów, którzy tu przebywali, byli: Karol, wojewoda wileński, zwany Panie Kochanku (umarł tutaj dnia 22 listopada 1790 r.) i Dominik, jego synowiec, syn Hieronima, podkomorzego litewskiego. W B. urodził się zasłużony historyk nasz Julian Bartoszewicz, który między innemi pracami zajmował się wyjaśnieniem przeszłości B. i historyą bialskiej linii domu Radziwiłłów. W b. szkole obwodowej tutejszej uczył się przez czas jakiś J. I. Kraszewski, który pisał o B. w dziele: Obrazy z życia i podróży. Wilno 1842 i w Atheneum I, 70. Rysunek kościoła podał Tyg Illustr. z 1871 r. (194). Zamek zaś w tomie VIII z 1863 r. (500 str.) Monografią Jul. Bartoszewicza o zamku bialskim drukuje teraz (1880) „Przewodnik nauk. i liter. lwowski.“ Powiat bialski gub. siedleckiej w obecnych zmniejszonych rozmiarach utworzony został w 1866 r. z dawnego większego pow. bialskiego, który rozdzielono na dwa powiaty: konstantynowski i bialski. W obecnym swym obszarze przedstawia on trójkąt, którego bok wschodni stanowi rz. Bug, tworząca zarazem granicę od Cesarstwa, gub. grodzieńskiej; podstawę od strony północnej stanowi łamana linia na północ od szosy warsz. brzeskiej; od zachodu trzeci bok niema żadnej naturalnej granicy. Powierzchnia powiatu przedstawia płaszczyznę nisko położoną, z niewielkiemi wzniesieniami w pobliżu brzegów Bugu. Wynioślejsze stosunkowo wzgórza ciągną się po za Krzną w północnym krańcu pow. około Biały, Woskrzenic, Kijowca, Dereczanki, Malowej góry, Mokran; dochodzą one do 67 saż. nad poz. morza. Najwyższe wzniesienie przedstawia wyżyna z praw. brzegu rz. Krzny, niedaleko Bugu, otoczona dokoła mokradlami a mieszcząca na sobie wsie: Dobrzyń i Koroszczyn; dochodzi tu ono do 75 saż. (około 550 stóp). Znaczna ilość lasów i nizkie położenie sprzyjają gromadzeniu się wód w drobnych jeziorkach i rzeczkach, spływajacych do Bugu. Główną rzeką powiatu jest Krzna, zabierająca w siebie Grabarkę, Zielawę, Białkę i inne strumienie. Błota znajdują się głównie po brzegach Krzny. Gleba ziemi średniej dobroci sprzyja głównie uprawie żyta; obfitość łąk i pastwisk hodowli licznego inwentarza. W r. 1878 wysiano w całym powiecie pszenicy 2566 czetw., żyta 13048 czetw., jarego zboża 440 czetw., owsa 9317 czetw., jęczmienia 3839 czetw., gryki 1621 czetw., innych zbóż 1598 czetw. Wysadzono kartofli 21729 czetw. i siana zebrano około 950,000 pudów. Przeważną część powiatu zajmują średnie posiadłości ziemskie; wielkich własności jest kilka zaledwie; Kodeń (hr. Krasińskich) ma 11,302 mórg, Sławatycze (ks. Hohenlohe) liczy 6900 mórg i Sitnik (tejże właścicielki) 3489 mórg. Pięć majątków liczy przeszło 2,000 mórg a 17 więcej niż 1000 mórg. Lasy, prócz rządowych (leśnictwa Rokitno, Horbów, Dobrzyń), najznaczniejsze są w dobrach: Kodeń (okolo 6000 m.) Przemysł fabryczny bardzo ubogo przedstawia się i pow. B. zajmuje ostatnie miejsce w całej gubernii co do ilości fabryk i ich produkcyi. Znajdujemy tu 2 gorzelnie (prod. roczna 5000 rs.), 5 browarów (18787 rs.), warzelnię miodu (400 rs.), 4 olejarnie (575), 2 fabr. octu (665 rs.), 7 garbarni (19240 rs.), 1 fabr. mydła (150 rs.), 3 fabr. świec (640 rs.), 1 fabr. drew. gwoździ (11,800 rs.), 1 tartak (10,000 rs.), 1 smolarnię (900), 1 dziegciarnię (915 rs.). Ogółem 29 fabryk z produkcyą roczną na 69152 rs., co stanowi czterdziestą niemal część produkcyi całej gubernii a ćwierć produkcyi najuboższego pod tym względem pow. garwolińskiego. Pow. B. przy rozległości 25,4 m. kw. liczył w 1878 r. 59,274 mk. (28967 męż. i 30307 kob.); podług wyznań: 36,120 prawosł. (rusinów), 13,319 żydów, 9494 kat., 233 protestantów, 108 mahometan. W ciągu 1878 r. ur. się 1461 (2.5%), zmarło 1008 (1,7%), zawarto małż. 225 (0,7%). Pod względem kościelnym bylo w pow. 30 parafij dla ludności rusińskiej, tworzących tak zwane bielskoje błagoczynije i 7 par. katolickich. Zakłady naukowe w 1878 r. były 1 gimnazyum, 1 seminaryum nauczyczycielskie, 1 szkoła 2-klasowa, 30 szkół początkowych i 1 prywatna szkoła żeńska: w ogóle 35 zakładów i 1606 uczniów (w tej liczbie 1431 chłopców i 175 dziewcząt). Pod względem sądowym pow. B dzieli się na cztery okręgi sądów gminnych (Horbów, Łomazy, Kodeń i Sławatycze) i jeden sąd pokoju