Pierwsze to w Polsce kolegium nazywane Hosianum, z którego wzięto jezuitów do Wilna, hojnie opatrywali następcy założyciela, a Bużyński, regent koronny, udarował bogatą biblioteką. Mieli tu jezuici i drukarnię. Szkoły ich były wyższe a uczęszczała do nich młodzież nawet z Małopolski i Litwy. W 1626 r. Szwedzi, zająwszy miasto, kazali mu dla uwolnienia się od rabunku zapłacić 50 tysięcy talarów, ale ową bibliotekę przewiózł Gustaw Adolf do Upsali. Na mocy traktatu z r. 1635, wrócił B. pod panowanie Polski i zostawał pod niem do pierwszego podziału. W r. 1773 przeszedł do Prus. Sławne były zawsze szkoły tutejsze: Liceum Hosianum 1569 r. przez Hozyusza kard. założone, jak i seminaryum kleryków, tu się ukształcił dziejopis Rudawski (porów. przedm. Spasowicza do tłumaczenia dzieł jego); od 1818 r. fakultet teologiczny i filozoficzny, gimnazyum założone 1565 r., 1811 zreorganizowane, w którem uczniów zwykle około 300 (⅙ Polaków, dla nich profesor polskiego języka), seminaryum nauczycielskie, biskupie seminaryum kleryków, 2 wyższe szkoły dla dziewcząt. Znaczniejsze budowle są: stary zamek (lyceum), kościół najznakomitszy św. Katarzyny. Główny urząd celny, komora handlowa, filia banku państwowego, landratura, urząd katastrowy, sąd okręgowy, prokuratorya, poczta i urz. tel. I kl., poczta na dworcu, poczta osobowa do Frauenburga i Dobrego miasta, 4 jarmarki po 3 dni na bydło, konie, płótno, na len przed Boż. Nar., targ w środę i mniejszy w sobotę. B. był przez długi czas stolicą biskupstwa warmińskiego, które dla tego nazywano niekiedy brunsberskiem. Dziś ma 3 kościoły katolickie, z tych parafialny w stylu ostrołukowym XIII i XIV w. Miasto należało do związku hanseatyckiego i miało prawo składowe na wszystkie produkta warmińskie, szczególniej len, przędzę, płótno, zboże i drzewo okrętowe; brało udział w handlu morskim i jeszcze na początku XIX w. chodziły braniewskie okręty do głównych portów Europy i Ameryki. Teraz jeszcze wywożą zboże, mąkę, drzewo, len i przędzę do Królewca, Berlina, Szląska, Saksonii i t. d. Znaczniejsze zakłady przemysłowe są: 1 młyn zbożowy z olejarnią, pędzony wodą (na akcyach), 2 młyny parowe, 1 browar parowy (akcye), 1 tartak parowy, 1 parowa przędzalnia lnu, 1 fabryka mydła, 1 fabryka powozów, 1 cegielnia parowa i 1 fabryka drożdży (Presshefen) prasowanych. Obok handlu i przemysłu trudnią się mieszk. rolnictwem (pszenica i żyto) i hodowaniem bydła. Brunsberg do niedawna i przez Polaków był tak nazywany, którzy dopiero od paru lat miasto znowu Braniewem nazywają. Powiat brunsberski ma 17,19 mil kw. czyli 94588 ha. rozl., wraz z wodami 17,84 mil kw. Z tego obszaru: roli ornej: 189954 morg.; ogrodów 1188,56 m., łąk 55642,74 m., pastwisk 22473,66 m., borów i lasów 87719,21 m., wód większych publicznych 821,69 m., nieużytków 95,30 m. Wszystko to w r. 1866 podzielone było na 3562 właścicieli, między 11154 posiadłości pojedyńczych. Jeśli dodamy przestrzenie nieulegające opodatkowaniu, to powiat brunsberski obejmuje 384730,69 mórg. Gmin miejskich ma 4: Brunsberg, Frauenburk, Melsak, Orneta; wiejskich 114, dóbr samodzielnych 48. W grudniu 1871 powiat liczył 52456 mk., a z tej liczby 46393 kat., 5549 ewang., 494 izraelitów, 20 dyssydentów. W grud. 1864 r. pow. miał 12915 koni, 20053 sztuk bydła, 24306 owiec, 12670 świń, 503 kóz, 1893 ulów. Ważniejsze miejscowości: Frauenburk, Orneta, Melsak, Tiedmannsdorf. B. i okolicę zaludnił jeszcze Henryk I Flemming (1264–1300), biskup warm., osadnikami dolnoniemieckimi. W liczbie mieszk. B. jest dziś 31 proc. ew., 68 proc. kat., 1 proc. izr. Przedmieście B., zwane Braunsberg-Schlossdamm, stanowi osobną gminę. Passarga o 7 kil. za B. do zat. fryskiej uchodzi F. S.
Brunstplatz, ob. Szwarzkop.
Brunswałd, niem. Braunswalde, wieś, pow. sztumski, gm. i urz stanu cyw. Koniecwałd, par. Sztumska wieś, stac. poczt. Malbork, szkoła we wsi, 4873,08 m. mgd., 100 dm., 929 mk., 708 kat. Był tu kościół św. Wawrzyńca paraf., 1626 r. przez Szwedów zburzony; złoty kielich i krzyż zabrano do Malborka. W okolicy pomięszane z sobą cmentarzyska z różnych czasów przedhistorycznych; między niemi ogromne pole cmentarne z odosobnionych urn zestawiono, w którem znaleziono miecze, puklerze, ostrogi, kopie, haki pasowe, uprzążki w części bronzowe albo miedziane a przeważnie żelazne; cmentarz ten zw. przez archeologów nekropolis (t. j. miasto umarłych), przedmioty z niego w posiadaniu dr. Marschala w Malborgu. Ossowski w „Pomnikach“ twierdzi, że ta wieś leży w pow. malborskim; leży ona na pograniczu malbor. i sztumskiego, lecz wedle Kętrz. i urzęd. wykazów w sztumskim pow.
Brunswałd, Brunszwałt, niem. Braunswalde, wś, pow. olsztyński, st. p. Spręcowo, par. kat. w miejscu, do której należą wsie: B., Spręcowo, Barkweda, Redykajny, Kajny i Mątki.
Bruntal, niem. Freudenthal, miasto powiatowe i przemysłowe na Szląsku austr. Ma gimn. realne, szkołę miejską, szkołę dziewcząt, szkołę tkacką, kolegium pijarów, dek. katolicki i parafią, st. dr. żel. morawsko-szląskiej, kasę oszczędności i wiele stowarzyszeń. Znaczny wyrób płótna, drelichu i cwilichu. W Bernie, Wiedniu, Peszcie i i. miastach prowadzi się znaczny handel temi wyrobami tutejszemi.
