Page:PL Słownik geograficzny Królestwa Polskiego i innych krajów słowiańskich. T. 1.djvu/56

wschodniej, licząc od południka Ferro, a między 42° i 51° geograficznej szerokości północnej. Najskrajniejsze miejsca austryacko-węgierskiej monarchii są: na północy Hainsbach w Czechach koło Georgswalde na północny wschód od wyjścia Laby (Elbe) z Czech pod 51 3' geogr. szer.; Popowice w Galicyi koło Radomyśla na północ od ujścia Sanu do Wisły, pod 50° 50' geogr. szer.; na południe Présjeka, koło Budny W Dalmacyi, pod 42° 10' szer. geogr.; na zachodzie Mehrerau, nad jeziorem bryganckiem (Bodensee), koło Brygancyi (Bregenz, Brigantium) w ziemi przedarulańskiej (Vorarlberg), pod 27° 20 dług. geogr.; na wschodzie Kozaczówka w Galicyi przy ujściu Zbrucza do Dniestru, pod 44° 20' dług., geogr. i kraniec Karpat na południe od przesmyku Ojtos, na granicy Siedmiogrodu (Siebenbürgen) i Multan (Moldau), pod 44° 1O' dług. geogr. Austro-węgierska monarchia graniczy z cesarstwem niemieckięm (Bawaryą, Saksonią, Prusami, t. j. Szląskiem pruskim); z Cesarstwem Rossyjskiem (Królestwem Polskiem, Wołyniem, Podolem, Bessarabią); z cesarstwem tureckiem (mianowicie z księztwami rumuńskiemi, Multanami (i Wołoszą), z Serbią i prowincyami tureckiemi Bośnią i Hercegowiną); z królestwem włoskiem, z rzecząpospolitą, szwajcarską i z maleńkiem księztwem Lichtensteinu (w klinie nad Renem między Szwajcaryą i ziemią przedarulańską). Granica Austryi ciągnie się przeważnie lądem (w ⅘ częściach) i tylko na południu przypiera monarchia do morza adryatyckiego (jaderskiego) z ⅕ częścią swych granic. Więcej niż jedna trzecia linii granicznej monarchii przypada na Turcyą, mniejsza trzecia część na cesarstwo niemieckie, reszta na Rossyą, Włochy i Szwajcaryą. Wybrzeże morza adryatyckiego, należące do monarchii austro-węgierskiej, czyni przeszło 130 mil, więc prawie jednę trzecią całej linii obwodowej tego morza. Przyrodzone granice Austryi tworzą rzeki: En (Inn) z Solicą (Salzach t. j. słona woda) i Salą (Saale), Wisła, Zbrucz i Una, tudziez Karpaty siedmiogrodzkie, Alpy weneckie, Szumawa (Böhmer-Wald), Rudawy czeskie (Böhmisches Erzgebirge), części Sudetów (jako to góry izerskie (Isergebirge), orlickie (Adlergebirge), wraz z grzbietem czeskim (Böhmischer Kamm), i t. p. Cały obszar austryacko-węgierskiej monarchii obejmuje 624,023 kilom. kwadr. czyli 11,333 mil geogr. kwadr. Według obliczenia z roku 1869 ma monarchia 35,904,000 ludności. Austro-węgierska monarchia, według ustaw z dnia 21 i 22 lutego r. 1867, dzieli się na dwie połowy: Austryą (Przedlitawią wraz z Galicyą,) i Węgry. Z ośmnastu krajów koronnych, składających monarchią, czternaście należy do Austryi, cztery przypadają na Węgry. Kraje koronne nalezące do Austryi są: Królestwa: Czech (Böhmen), Dalmacyi i Galicyi i Lodomeryi z wielkiem księztwem krakowskiem i księstwami: Oświecimem i Zatorem (to ostatnie król. osobno obszerniej będzie opisane); arcyksięztwo austryackie, rozpadające się na Austryą górną (Oberösterreich) i dolną (Niederösterreich); księztwa: solnogrodzkie (Salzburg), styryjskie (Steiermark), Szląsk (Schlesien), Bukowina (te dwa również obszerniej opisujemy); margrabstwo morawskie (Maehren), uksiążęcone hrabstwo Tyrolu, wraz z ziemią przedarulańską; królestwo tytularne Iliryi składa się z księztw: Karyntyi (Kärnten), Krainy (Kraińsko, Krain), Przymorza czyli Wybrzeża (Küstenland), złożonego z margrabstwa Istryi, uksiążęconego hrabstwa Gorycyi (Görz) i Gradyski (Gradiska), i z miasta Tryestu z okręgiem. Korona węgierska św. Szczepana obejmuje: Królestwo Węgier (Ungarn); wielkie księztwo Siedmiogrodu; królestwa Chorwacyi (Kroatien), i Slawonii wraz z Pograniczem wojskowem (Militärgränze) i wolne miasto Rjekę (Fiume) z okręgiem. (O Bośni i Hercegowinie, jako o krajach złączonych z A. tylko czasowemi politycznemi węzłami, w artykule tym wcale nie wspominamy, i przy opisie A. krajów tych nie uwzględniamy). Połowa austryacka monarchii ma się do połowy węgierskiej co do powierzchni jak 4 do 4⅓, co do ludności jak 4 do 3. Węgierska połowa jest zatem większa od austryackiej co do rozległości obszaru, lecz austryacka przewyższa węgierską większem zaludnieniem. Austryacko-węgierska monarchia zajmuje między państwami europejskiemi co do rozległości trzecie (Rossya, Szwecya z Norwegią, Austrya), co do zaludnienia czwarte miejsce (po Rossyi, Cesarstwie Niemieckiem i Francyi). Między krajami koronnemi austryacko-węgierskiej monarchii, Galicya czyli królestwo Galicyi i Lodomeryi z wielkiem księztwem krakowskiem, co do rozległości obszaru swego, zajmuje miejsce drugie (Królestwo węgierskie, Galicya), zaś co do zaludnienia miejsce trzecie (Królestwo Węgierskie, Czechy, Galicya). Na austryacką połowę (Przedlitawią wraz z Galicyą) przypada 300,188.6 kilometrów kwadr. czyli 5,451.78 mil kwadr. geogr.; na połowę węgierską 323,852.8 kilom. kwadr. czyli 5881.53 mil kwadr. geogr. Ludność (włącznie z armią) czyni w austryackiej połowie 20,395,000, w węgierskiej 15,509,000. Obszar austryacko-węgierskiej monarchii graniczną linią swoją najbardziej jest zaokrąglony od strony Turcyi, Rossyi i Prus, chociaż od strony Rossyi ma najotwartszą granicę; najbardziej łamaną jest linia graniczna monarchii od strony morza adryatyckiego, Włoch, Szwajcaryi, Bawaryi i Saksonii. Dalmacya najwięcej wysunita jest z całego obszaru monarchii. Blizko trzy czwarte części monarchii (8100 m.