Page:PL Słownik geograficzny Królestwa Polskiego i innych krajów słowiańskich. T. 1.djvu/566

miał postawić w kaplicy ojca jego także Janowi Zawadzkiemu; pomnik ten w formie ołtarza z czarnego marmuru wznieśli potem Działowscy, krewni Zawadzkich. Po zniesieniu klasztoru prezes naczelny von Schön koniecznie chciał go zabrać na ozdobę zamkowej kaplicy w Malborgu; usilnym jednak staraniom Działowskich udało się uratować go i pomieścić w kościele w Ryńsku. Kaplicę Czapskich wzniósł Wojciech Czapski, kaszt. chełmiński, który roku 1649 zapisał oo. franciszkanom wieś swoją Swierkocin; umarł r. 1655 i pochowany w tej kaplicy; franciszkanie odprawiali za jego duszę co tydzień 3 msze śpiewane. Wejherów kaplicę ufundował Melchior Wejher, zmarły i pochowany tu r. 1635; jako krewny Wejherów spoczywa tu także Wojciech Rutkowski, wojski dobrzyński. Leskich kaplicę fundował bisk. Leski, umarł 1758. Oprócz tego chowali się także u franciszkanów: Dąbscy, Trebnicowie, Wołczańscy, Rudniccy, Działowscy, Trzcińscy, Borowscy, Kossowscy, Aleksandra Piwnicka, z Kalksteinów Grudzińska, Katarzyna Niewieścińska i inni. Za rządów pruskich nawet nieboszczykom nie dano spokoju: kiedy w r. 1816 powzięto myśl odnowienia zamku krzyżackiego w Malborgu, przez co groby zostały bez przykrycia, lud powynosił szczątki na cmentarz, trumnę zaś dobrze zachowaną Jana Zawadzkiego wstawiono w grobach u fary. Za wojen napoleońskich piękny ten kościół służył za magazyn słomy, potem stał pusto, dopiero za staraniem głównie dyrektora tutejszego gimnazyum Łożyńskiego został odnowiony i służy teraz do nabożeństwa dla gimnazyastów. Klasztor łazarzystów czyli misyonarzy ufundował bisk. chełm. Jan Małachowski w r. 1676, oddał im w zarząd tutejszą parafią u fary i seminaryum duchowne kleryków, które po kasacie klasztoru (1822) zostało przeniesione do Pelplina. W ostatnim czasie, kiedy przy tutejszym klasztorze szarytek urządzono dom centralny, sprowadzili się po drugi raz misyonarze do Ch., żeby pełnić służbę duchowną przy tym klasztorze, misye odprawiać w dyecezyi i rekolekcye udzielać; przybyli tu z Krakowa r. 1861, wydaleni z Prus w skutek kulturkampfu r. 1873. Chełmiński powiat leży w południowej części obwodu regencyi kwidzyńskiej; daleko większa połowa znajduje się na wzgórzu, mniejsza na nizinach nad Wisłą; od południa styka się z toruńskim powiatem, z zachodu z bydgoskim i świeckim, z północy z grudziąskim; największa długość wynosi 8½ mili, szerokość 3½ mili. Obszaru ziemi równej i urodzajnej zawiera 16,27 mil kw., ludności było w r. 1868 przeszło 50,000 i to kat. 26,321, ew. 22,517, izrael. 1148, domów mieszk. 518, dwa miasta Chełmno i Wąbrzeźno, w nich domy mieszk. li tylko murowane w liczbie 260; wsi 273. Na jednę milę kw. przypada mieszkańców 3120. Oprócz Wisły, która tworzy granicę zachodnią w długości 7½ mili, są jeszcze trzy potoki nieznaczne: Wałdowska struga wypływa w środku powiatu przy Krajęcinie, pędzi młyn Piaski, Wałdowski, przechodzi do pow. grudziąskiego, wraca napowrót do chełmińskiego przy Będugach i wpływa do jeziora rządzkiego (Rondsee). Rudowska struga powstaje na wyżynach w okolicy wsi Ruda, obraca tu młyn i wpływa przy Szynychu przez niziny do Wisły. Żaki, struga, ma początek w Młyńskiem jeziorze milę od Chełmży, pędzi młyn Żaki, uchodzi przez niziny chełmińskie do Wisły. Fryba bierze początek z jezior przy Chełmży, latem obecnie zwykle wysycha, ale na wiosnę płynie szybko i wpada powyżej Chełmna do Wisły, długa jest 3 mile. Jeziór rybnych znajduje się znaczna ilość, największe było jezioro Wieczno, 1½ mili od Chełmży i od Wąbrzeźna odległe; w nowszym czasie zostało osuszone wraz z pobliskiem obszernem Błotem czyli bagnem (Blottobruch), przez co uzyskano około 6000 morgo żyznej ziemi. Chełmionka, długie, pół mili szerokie jezioro, leży na nizinach między Starogrodem a Chełmnem, wpada jako Trynka do Wisły. Reptówka, podobne wąskie jezioro, sprowadza wodę z nizin ostromeckich do Wisły; przy Wroniu są 3 jeziora: Jegora 39 morg. wielkie, Borek 12 morg., Papówka 16; jezioro przy Tyllewie 35 morg., przy Robakowie 170 morg., przy Storlusie 196 morg., przy Oborach 30 morg., przy Pniewitach 2 jeziora Szkockie (Schotten-See) 40 morg. i Gęsie (Gänse-See) 43 morg.; przy Młyńsku 45 morg.; 2 jeziora przy Lipienkach, kornatowskie 288 morg., zamkowe 107 morg.; wieldządzkie 350 morg., wąbrzeskie i zamkowe jezioro 350 morg. Posłów obiera powiat chełm. razem z toruńskim, i to w Chełmży, dwóch do sejmu pruskiego, jednego do reichstagu; chociaż liczba Polaków daleko przewyższa, jednak w skutek niekorzystnego dla nas podziału zwykle przechodzi Niemiec; obecnie wybrany pan Szczaniecki z Nawry. Oprócz zboża prowadzi pow. chełm. znaczny handel świńmi i bydłem; głowny trakt handlowy odbywa się albo szosą do dworca kolei żelaznej tczewsko-bydgoskiej w Terespolu albo berlinkami Wisłą; bite trakty wiodą z Chełmna przez Chełmżę do Torunia, z Chełmna do Ostromecka (pod Fordon), z Chełmna do Grudziądza, z Chełmna przez Wisłę do Terespola i z Chełmna do Wąbrzeźna; w krótkim czasie dostanie kolej żelazną nadwiślańską (Weichsel-Städte-Bahn): z Malborga na Kwidzyn, Grudziądz do Torunia; ważna odnoga, którą następnie zamyślają przedłużyć, poprowadzi od tej kolei z Kruszyna do Chełmna. Główne przewozy przez Wisłę urządzone są przy Chełmnie