Page:PL Słownik geograficzny Królestwa Polskiego i innych krajów słowiańskich. T. 1.djvu/57

kw.) są pagórkowate, a tylko jedna czwarta przypada na niziny, Obszar górzysty tworzą trzy systemy gór: góry środkowe niemieckie (hercyńskie, Deutsches Mittelgebirge), Alpy i Karpaty. Z obszaru gór środkowych niemieckich, zajmujących w ogóle przestrzeń 13,200 mil kwadr., przypada 1500 mil kwadr. na Austryą. Alpy zajmują w ogóle przestrzeń około 4800 mil kwadr., z czego na Austryą przypada 3000 mil kwadr. Karpaty rozsnuły się na przestrzeni obejmującej około 4000 mil kwadr.; z wyjątkiem stoków i niektórych odnóg od strony Wołoszczyzny leżą one prawie całe w obrębie monarchii. Między temi trzema systemami gór wiją się doliny rzeczne i legły przestronne niziny. Obszar nizin liczyć można na 2800 mil kwadr., z czego 1800 mil kwadr. przypada na wielką nizinę węgierską. Najniżej położoną jest w monarchii wielka nizina węgierska, która nad Dunajem i Cisą (Theiss), wznosi się zaledwie do 94.82 metrów (czyli 300 stóp wied.) nad powierzchnią morza i korytem Dunaju jakby wązką smugą łączy się z niziną, wołosko-naddunajską. Wyżej od niej legły: równina górno-węgierska, łęg morawski, kotlina wiedeńska (Wiener Becken), z kamienistem pustkowiem wiedeńsko-nowomiejskiem (Wiener-Neustädter Steinfeld) i łęg tuleński (Tullner Feld). Na równej z temiż wysokości wcisnęły się w obszar monarchii północno-europejskie niziny wzdłuż rzek Laby, Odry i Wisły. Wysokość co dopiero wymienionych obszarów sięga do 158 m. (500') nad powierzchnią morza. Wybrzeże naddunajskie od Ratyzbony (Regensburg, Ratisbona) i Pasawy (Passau), aż po nizinę tuleńską, obszar między lasem bakońskim (Bákonyer Wald, w Węgrzech) i Alpami (koło Szopronia. Oedenburg, Sempronium), i jeziora Błotnego (Platten-See), zarówno jak galicyjskie Podole legły na wysokości nadmorskiej 316 m. (1000') Wyżyna siedmiogrodzka, południowe Czechy, zachodnia Morawa sięgają 632 m. (2000') wysokości; przedgórza alpejskie, góry środkowe niemieckie (hercyńskie), okalające Czechy, wreszcie Karpaty, szczególnie grzbiety tych gór, dochodzą 1264 m. (4000') wysokości. Czubałki gór hercyńskich, niewłaściwie ogółowo Sudetami przezwanych. wystrzeliły nad tę wysokość, a czubałki Karpat i niektóre grzbiety Alp wznoszą się po linią wieczystego śniegu (nad 2528 m. czyli 8000' npm.). Ponad tą linią sterczą szczyty Alp, sięgające w najwyższym szczycie austryackich Alp, to jest w Iglicy ortleskiej (Ortles-Spitze), 3888 m. (12,300') nadmorskiej wysokości. Główne rzeki monarchii są: Dunaj, płynący 178 mil przez Austryą i Dniestr, zlewające się obie do morza Czarnego; Adyga wpadająca do morza adryatyckiego; Laba zlewająca się do morza Niemieckiego; Odra i Wisła wpadające do morza baltyckiego. Najznakomitsze jeziora monarchii lezą w Alpach, w dolinach poprzecznych lub też podłużnych. Rzeki górskie przez nie płynące, osadzając w nich zwir i piasek, które z gór z sobą unoszą, wypływają z nich zupełnie czystemi. Niżej jeziór są też okolice zwyczajnie rodzajną ziemią pokryte. Jeziora znakomitsze są: bryganckie, iderskie (Lago d'Idro) i jezioro Garda na południowej granicy Tyrolu; jezioro Caldonazzo, odpływające do Brenty w południowym Tyrolu; jezioro Plan odpływające do Lechu; jezioro celskie (Zell-See), między Salą a Solicą w Solnogrodzkiem; jezioro walskie (Waller-See), odpływające do Solicy jeziora, których wody wpływają do Truny, mianowicie jezioro celskie (Zeller-See), jezioro atterskie czyli komorskie i truńskie w górnej Austryi; jezioro św. Wolfganga w Solnogrodzkiem, odpływające rzeką Ischel do Truny, należy do jej sieci wodnej; jeziora milstadzkie, ożewskie (Ossiacher See), werbskie (Wörth-See), w Karyntyi; jeziora Krasu, cyrknickie w pobliżu rzeki Pojku-Uncy-Lublany na wyżynie Pinką Planiną zwanej, z peryodycznym odpływem podziemnym; siedm jezior plitwickich w Pograniczu chorwackiem z podziemnemi odpływami do morza; jezioro cepichskie (Cepich-See), w Istryi; jezioro Wrańsko (słone) w Dalmacyi; wreszcie jeziorko Wrana w skalistej kotlinie na wyspie Czresie. Jeziora w kraju równym w Węgrzech są: muteńskie, obecnie w lecie prawie zupełnie wysychające, zajmujące 6 mil kwadr., i jezioro Błotne, odpływające do Dunaju, mające 12 mil kwadr. powierzchni. Jeziora karpackie lezą, w Tatrach, koło Czarnej góry i na Bukowinie. Główniejsze i najbardziej zwiedzane zdrojowiska mineralne w monarchii są zdroje w Aussee w Styryi, i Ischl, nad Truną, w Austryi górnej, Karolowe wary, zdroje Maryackie (Marienbad), Franciszkowe (Franzensbad) w Czechach; gleichenberskie w Styryi, wreszcie cieplice badeńskie, trenczańskie i w Mehadyi. Ogółem leży monarchia w pasmie klimatu umiarkowanego półkuli północnej. Cztery pory roku cechują, to pasmo; jednakowoż dla wielkiej rozległości monarchii i rozmaitego jej ukształcenia pionowego, dla większej lub mniejszej odległości morza łagodzącego wpływem swoim klimat i dla innych przyczyn miejscowych, jako to kształtu i jakości powierzchni, roli, pokrycia roślinnego i t. p., zachodzą między pojedyńczemi krajami monarchii wybitne różnice klimatyczne. We względzie klimatologicznym dzielą monarchią na trzy pasma: południowe od linii poprowadzonej przez Brenner, Taury, Semeryng i Wechsel; środkowe między tą linią i inną poprowadzoną, od źródeł Ohrzy wzdłuż Rudaw czeskich, gór izerskich,