Page:PL Słownik geograficzny Królestwa Polskiego i innych krajów słowiańskich. T. 1.djvu/61

Madziarzy zamieszkują okolice nadcisańskie koło Debreczyna i przestrzeń między Dunajem a Cisą. Część tych Madziarów zowią Jacygami, Kumanami i Hajdukami. Romanów jest w Austryi do 3½ miliona. Dzielą się oni na Romanów wschodnich czyli Wołochów (2⁹/₁₀ miliona) i zachodnich czyli Włochów (przeszło ½ miliona). Wołosi zamieszkują południową Bukowinę, zachodni Siedmiogród, części Węgier przypierające do wyżyny siedmiogrodzkiej i południowo-wschodnią część Banatu. Ogółem górzystą część Siedmiogrodu zamieszkują Rumuni, zaś w dolinach rzecznych rozpostarli się przeważnie Seklerzy i Niemcy. Osady rumuń. są rozproszone po całym obszarze Węgier. Znajdują się także w Istryi koło jeziora gospowickiego (Gospich-See). Włosi (przeszło ½ miliona) zamieszkują miasta nadbrzeżne w Istryi pośród słowiańskiej ludności i południową część Tyrolu prawie wyłącznie (z wyjątkiem obwodu brykseńskiego, zamieszkałego przez Niemców). Za gałąź Włochów uważać należy Ladynów t. j. potomków zrzymszczonych Retów, w dolinach rzeki Avisio, Rienzy i Piawy w południowym Tyrolu (9500), i Furlanów, t. j. potomków zrzymszczonych Celtów, nad rzekami Soczą i Tilawemptem (51,000). Liczba żydów w monarchii rośnie w kierunku wschodnio-północnym. Jest ich przeszło 1¹/₁₀ miliona. Najgęściej osiedleni są oni w Galicyi (w stosunku 1 : 9) i na Węgrzech na południowym stoku Karpat; tu i tam przeważnie między Rusinami. Do ludów znajdujących się w monarchii w niewielkiej ilości należą Ormianie (16,000), z których około 2500 mieszka w Ga1icyi; Arnauci czyli Albańczycy, także Skipetarami zwani, w szremskiej krainie czyli Syrmii koło Mitrowic, już zesłowiańszczeni, i koło Zadaru (3200); Grecy i Macedo-Wołosi czyli Cyncarowie (około 3500) w większych miastach handlowych (jak w Wiedniu, w Tryeście). Wreszcie mieszka w monarchii około 140,000 Cyganów, przeważnie w Siedmiogrodzie, w Węgrzech i Bukowinie. W Węgrzech zamieszkują oni odleglejsze przedmieścia, trudnią się kowalstwem, drobnym handlem, muzyką, wypłókiwaniem złotego piasku w rzekach siedmiogrodzkich. W innych krajach koronnych pojawiają się jako lud koczowniczy. W Galicyi mają oni stałe siedziby za Tyliczem na granicy komitatu szaryskiego. Większa część ludności monarchii, bo przeszło trzy piąte części, wyznaje religią katolicką. Oprócz katolików jest w monarchii nieunitów do, 3 milionów, ewangelików 3½ miliona i Żydów 1¹/₁₀ miliona. Katolicy jako wyznawcy tych samych zasad wiary róznią się obrządkiem kościelnym, łacińskim, greckim (z językiem kościelnym: starosławiańskim czyli cerkiewnym) i ormiańskim. Ewangelicy są już to protestantami wyznania augsburskiego już też kalwinami wyznania helweckiego, lub wreszcie unitaryuszami czyli socynianami, których jest około 50,000 w Siedmiogrodzie. Co do zarządu kościelnego katolików, obszar monarchii podzielony jest na dyecezye, na których czele stoją arcybiskupi lub biskupi. W Austryi istnieją następujące katolickie arcybiskupstwa: W Przedlitawii we Wiedniu, Pradze, Solnogrodzie, Hołomuńcu, Gorycyi i Zadrze; trzy arcybiskupstwa w Lwowie, łacińskiego, greckiego i ormiańskiego obrządku. Ziemie należące do korony św. Szczepana, mają arcybiskupstwa obrządku łacińskiego w Ostrzyhomiu, Jagrze, Koloczy, Zagrzebiu. Katolicy obrządku greckiego (unici) mają arcybiskupa w Blaszu (Balasfalva) w Siedmiogrodzie, używającego tytułu arcybiskupa białogrodzkiego; oprócz tego biskupów w Samosz-Ujwarze, Lugoszu i Wielkim Waradynie. Kościół nieunicki obrz. gr. w krajach węgierskiej korony podlega patryarsze w Karlowcach i ma prócz tego metropolitę w Sybinie i ośm biskupstw. Kościół nieunicki obrz. gr. w Przedlitawii ma metropolitę w Czerniowcach, któremu podlega biskupstwo nieunickie w Zadrze. Ewangelicy augsburskiego i helweckiego wyznania mają swe osobne konsystorze i synody dla Przedlitawii w Wiedniu, dla Węgier w Peszcie; dla Siedmiogrodu protestanci wyznania augsburskiego w Sybinie, helweckiego w Koloszu, gdzie mieszka także superintendent siedmiogrodzkich unitaryuszów (aryanów czyli socynianów). Ormianie węgierscy nieunici mają biskupa swego w Nowym Satczu (Neusatz), w pobliżu Petrowaradynu nad Dunajem. Uniwersytetów jest w monarchii w krajach koronnych przedlitawskich siedm, jako to w Wiedniu, Hradcu, Insbruku, Pradze, w Krakowie (założony r. 1364) i we Lwowie (założony r. 1784, a powtórnie otworzony 1817) i nowootworzony w Czerniowcach; dla krajów korony św. Szczepana trzy: w Peszcie, Koloszu i Zagrzebiu. Oprócz tego jest we Węgrzech pięć akademij prawniczych. Politechniczne zakłady istnieją w Wiedniu, w Pradze dwa, w Bernie, Hradcu (Johanneum), w Peszcie i we Lwowie. Gimnazyów jest w całej monarchii 306; z nich przypada 150 na Przedlitawią, 156 na kraje węgierskiej korony. Średnich szkół, t. j. gimnazyalnych i realnych, jest w Przedlitawii 221. Szkół średnich w krajach węgierskiej korony jest 195. Szkól ludowych liczymy w monarchii zwyż 30,000, z których większa połowa (około 16,000) przypada na kraje węgierskiej korony. Najwyższe zakłady naukowe mające na celu postęp nauki w ogóle i rozszerzanie jej zakresu są państwowe akademie umiejętności w Wiedniu, Peszcie i Krakowie, tudzieź stowarzyszenia i zakłady