Page:PL Słownik geograficzny Królestwa Polskiego i innych krajów słowiańskich. T. 1.djvu/614

wimko, Margonin, Rataje, Zbyszewice. Ludność ogólna powiatu wynosiła w r. 1875, 54,328 mk., z tych na miasta same przypadało 20,563 mk.; w r. zaś 1871: ogółem było 52,750 mk., 25,653 męskiej ludności, 27,097 żeńskiej, 31,259 ew., 18,693 kat., 102 dysydentów, 2696 żydów. Na milę kwadratową wypada mniej więcej 2,700 ludności; powiat chodzieski należy do powiatów najmniej zaludnionych w w. ks. poznańskiem. Gmin jest w ogóle 129 (do r. 1875 przybyły 4 gminy dominialne): gmin miejskich 6, wiejskich 89, dominialnych 34 (do r. 1875 przybyły 4, jest ich odtąd 38), 5178 dom. mieszk. (w r. 1875, 5366 dm.). Pod względem narodowości ludność niemiecka znacznie przeważa; mianowicie po miastach jest prawie całkiem zniemczona. Miasta powiatu są: Budzyń (Budsin), Chodzież (Kolmar i P.), Margonin, Szamocin (Samotschin), Piła (Schneidemühl) nad Głdą (Kyddow), Ujście lub Uść (Usch) nad ujściem Głdy do Noteci; miasta te w r. 1871 miały razem 18,711 mk. Głównem zatrudnieniem mieszkańców osad wiejskich jest rolnictwo, handel wodny na Noteci i Głdzie i chów bydła. Po miastach rzemiosła, przemysł, nawet fabryki w widocznym są postępie, co się mianowieie odnosi do największego miasta Piły, cokolwiek także do Chodzieża, mniej daleko do reszty. Powiat jest podzielony na 4 mniejsze obwody czyli komisaryaty: Chodzież, Szamocin, Piła, Budzyń. Chodzież miasto jest siedzibą prawie wszystkich władz administracyjnych, landrata, poborcy powiatowego, budowniczego, kontrolera katastru, fizyka i weterynarza pow.; cyrulik zaś powiatowy i inspektor szkólny mieszkają w Pile. Sądy okręgowe od 1 października r. 1879 są umieszczone: w Pile, Margoninie i Chodzieżu; sądy te są podwładne sądowi ziemiańskiemu kolegialnemu umieszczonemu w Pile. Aż do nowej organizacyi sądowej w Pile znajdował się sąd powiatowy kolegialny z komisyami w Chodzieżu i w Margoninie. Powiat chodzieski liczy 10 parafij katolickich i 6 kościołów filialnych. Parafie są w dyecezyi poznańskiej: Budzyń, Chodzież, Margonin, Piła, Piłka, Ujście; filialne kościoły są: we wsiach: Biała góra (Grosse Wittenberg), Daleszewo, Lubionka, Pokrzywnica (Krummfliess), Zawada (Springberg), Wyszyna (Wischin); w dyecezyi gnieźnieńskiej są parafie: Żon, Jaktorowo, Morzewo, Śmiełowo. Protestanckie parafie, tworzące dyecezyą chodzieską, są: Chodzież, Sokołowo (Jankendorf), Margonin, Piła (Schneidemühl), Ujście (Usch), Zachas (Zachasberg), Wielki Mierkowiec, i dwie w powiecie wągrowieckim położone: Wągrowiec i Gołańcz. Szkoły wyższe są w Pile (ob. Piła miasto) t. j. gimnazyum filologiczne i średnia szkoła żeńska rządowa. Po mniejszych miasteczkach i wsiach szkoły elementarne są pod nadzorem inspektora powiatowego, mającego siedzibę w Pile. Na 52,750 mieszkańców i 14,540 dzieci niźej 10 lat było w r. 1871, 11,654 analfabetów. Powiat ma 6 księgarń, 3 czytelnie, 2 drukarnie. Rozległość całego powiatu obejmuje 428,418 morgów magdeb. Większa własność wynosi mniej więcej 183,150 morg., w tem policzone królewszczyzny morg. 50,473. Od r. 1848 wyszło z rąk polskich 14,752 morg. Obecnie tylko dwa majątki jeszcze do polskich właścicieli należą: Próchnowo, fideikomis, do hr. Potulickiego, i Wyszyna do hr. Raczyńskiego, ordynacya, razem 31,990 morg. Dobra rządowe podzielono są na amt ekonomiczno poborowy Piła i amt Podstolice. Do rządu należy także rozległy las pod Podaninem; obok tego istnieją jeszcze lasy prywatne pod Zelgniewem, Dziembowem, Chodzieżem, Oleśnicą, Margoninem, Szamocinem i Jabłonowem. Gorzelnie mają: Pietrunki (Pietrunke), Jaktorowo, Podstolice, Dziewoklucz (Siebenschösschen), Próchnowo, Wyszyna, Jabłonowo, Dziembowo, Szamocin, Strzelice (Strelitz), Leśnice, Nikelskowo, Rzadkowo; browary: Piła, Rękawice, Chodzież, Szamocin, Margonin; młyny: Chodzież, Piła (3), Szamocin; piły: Chodzież, Nadolnik, Piła (3), Szamocin; cegielnie: Chodzież (3), Budzyń, Lucienhof, Szamocin, Piła (4), Aschenfort, Sypniewo, Jabłonowo, Węglewo (Kahlstaedt), Leśnice, Strzelice, Borowskie Olędry, Brody (Brodden), Morzewo, Rzadkowo (2), Smiełowo (Schmilau) (2), Stewy (Stöwen), Ujście Nowa wieś (Uschneudorf), Ujście Olędry (Usch Hauland), Notecki młyn (Wilhelmshöhe); piece wapienne: Szamocin, Margonin; farbiernie: Piła, Ujście dominium, Chodzież (2), Szamocin, fabryki octu:. Szamocin, Piła; fabryki mączki: Zelgniewo, Piła; fabrykę fajansów: Chodzież dominium; fabryki szkła: Dziembowo i Neufriedrichsthal; hutę żelazną: Żelazna huta (Auerbachshütte). Bite gościńce, utrzymywane kosztem państwa: berlińsko-bydgoski łączy Chodzież z Czarnkowem i Wyrzyskami i przechodzi przez Piłę; z funduszów prowincyonalnych: idący z Wągrowca przez Margonin, Szamocin, Białośliwie, łączy Chodzież z Wągrówcem i Wyrzyskami; idący z Wałcza (Deutsch Krone) do Chodzieża; łączący Chodzież z Obornikami prowadzi przez Piłę, Ujście, Chodzież i Budzyń. Koleje żelazne: kolej wschodnia (Ostbahn) ze stacyą główną w Pile; mniejsze stacye są w Kaczorze (Erpel), w Skórce (Schönfelde) i Stowach (Stoewen). Kolej poznańsko-belgardzka, prowadząca z Poznania do pomorskiego miasta Belgardu, przerzyna powiat na przestrzeni 60 kil., ze stacyami w Budzyniu, Chodzieżu i Pile. Urzędy pocztowe: pierwej