sunąwszy się ku Korsuniowi, tam był rozgromiony i do niewoli wzięty. W bitwie tej zginął i Adam Kazanowski, starosta czerkaski. Po nim był starostą Adam Kisiel, chociaż nominalnie tylko, bo już odtąd Czerkasy zostawały w rękach kozackich. Pomimo to jednak w 1649, tenże Kisiel czynił zabiegi u Chmielnickiego, aby mu stwo czerk. zostało oddane; Wyhowski przyrzekł wprawdzie w imieniu hetmana, iż mu się w tem zadość uczyni, ale w końcu nie przyszło to do skutku (Ambr. Grab., Spom. ojczyste II str. 64). Następnie od Adama Kisiela przeszło to stwo do brata jego Mikołaja, ale w jakiej drodze, nie wiemy. W 1651 r. tenże Mikołaj Kisiel starosta czerk. utonął w Bohu pod Winnicą; zdaje się, że po jego śmierci Czerkasy przeszły, nominalnie zawsze, do Mik. Potockiego, hetm. w. k., który już był wtedy powrócił z niewoli. Jakoż tegoż jeszcze roku B. Chmielnicki wydał uniwersał do m. Czerkas, aby „posłuszeństwo oddało“ staroście swemu Potockiemu. Potocki wysłał był nawet od siebie sługę swego Sławkowskiego dla objęcia stwa (Pam. kijew. IV str. 154). W 1651 r. Potocki umarł. Dalsze dzieje Czerkas są następne. W czasie wojen za Tetery i Doroszenka Czerkasy były widownią krwawych starć i odwetów: przechodziły z rąk do rąk, brane były nieraz szturmem i w ciągu tego niszczone i palone. Nareszcie, w skutek traktatu Rzplitej z Rossyą w 1686, mczko to, już i tak zniszczone i wyludnione, zostało skazane na pustkowie (Vol. leg. sext.). Pomimo to wszakże lud, który się wynosił był w ciągu wojen i spustoszeń, zaczął powracać i zajmować dawne siedziby. Stąd, w ten sposób, i Czerkasy „nowego zakładu“ już się powoli osiedliły. W 1726 r. był już starostą czerk. Piotr Potocki, wojewoda czernihowski; po jego śmierci został starostą ks. Hieronim Sanguszko, wojew. wołyński. Z rewizyi, 1765 roku za jego rządów odbytej, widać, że zamek Cz. był drewniany; stał na górze w okrąg okolonej dębowym częstokołem; przez rów most; za miastem brama drewniana, w cyrkuł budowana, w okrąg strzelnice; nad bramą lamus, po lewej stronie ziemlanki dla kozaków i aresztantów, wozownia, spiżarnia, stajnia. We środku dom gubernatora. W tyle wysoka baszta z dębowych brusów; po stronach dwie baszty dla straży. W mieście chat 455, z tych chałup kozackich 9, chałup od powinności i czynszów libertowanych 15, pustych 9, zostaje osiadłych 422. Źydów niema, oprócz arendarza, który daje 10,000 złp.; za budę salitrzaną 400. Do starostwa należy wiosek 19. Intraty rocznej ze stwa 68,930 złp. i gr. 11. Gubernatorem Aleks. Pęczelski. R. 1768 żydzi już byli w Cerkasach. Płacili pogłównego 530 złp. R. 1768 Żeleżniak, herszt hajdamaków, z bandą swoją zajął był zamek. Od 1775 roku Czerkasy podlegały prawu emfiteutycznemu ks. Sanguszki (Vol. leg. VIII, fol. 236). Podług lustracyi z 1789 w m. Czerk. i w przedmieściu Kosińskiem i Krzywalówce domów było 561, a w tej liczbie żydowskich 14. Starostwo, składając się z miasta i 18 wsi, dochodu czyniło 132, 527 zł. i 27 gr. Dwór nad Dnieprem, fossą dokoła okopany, na wzgórku stojący, palami obudowany; most i brama drewniana; po lewej stronie izba dla kozaków i żołnierzy, oficyn 2, kaplica, magazyn, wycieczka pod ziemię. Administracya dóbr starościńskich jak na owe czasy była wzorową. Zarząd lasów, których szacowne szczątki dotąd zostały, powierzony był leśniczemu, który wraz z gubernatorem mieszkał w Czerkasach. Starostwo słynęło też stadniną i chowem dzielnych koni. Stado to następnie przeprowadzono do Sławuty. Dziś z dawnego zamku, niema śladów. Mieszkańcy znają tylko górę, gdzie stał. W 1797 r. w Czerk. utworzono powiat. Obecnie cerkwi jest trzy. W końcu przeszłego wieku osiedlili się tu rozkolnicy. Mają tu oni cerkiew i dwa monastery: żeński i męzki. Mieszkańcy przeważnie zajmują się handlem leśnym. Z Kijowa przywożą żelazo, także zboże, płócienka i skóry. Okrąg policyjny 1, domów 1488, dusz męzkich 7060, żeńskich 5715: razem 12,775. Jest tu szpital, parafialna szkoła i powiatowa duchowna. Edward Rulikowski.
Czerkasy, wieś, powiat kowelski, gmina Koszary, przy drodze żelaznej nadwiślańskiej, o 8 w. od st. Kowel; majątek Bystrych i Mijakowskich, 145 dz. gruntu. Włościanie, 18 dm., 128 dusz, mają 156 dz. ziemi. Gleba rędzinna i popielatka na pokładzie marglowym. Narzecze rusińskie.
Czerkasy, wś, pow. Rudki, leży nad potokiem Szczerzec i przy kolei żel. arcyksięcia Albrechta, o 1 milę na płd. od mka Szczerzec, a o 4 i pół mili na płd.-wsch. od Rudek i o 2 mile w tym samym kierunku od Komarna, zaś o 1 milę na płc.-zach. od Mikołajowa. Przestrzeń: posiadł. więk. roli or. 161, łąk i ogr. 56, past. 12; pos. mn. roli or. 301, łąk i ogr. 52, past. 126 mórg austr. Ludność: rz. kat. 15, gr. kat. 230, izrael. 18, razem 263. Należy do rz. kat. par. w Mikołajowie, gr. kat. par. w Horbaczu. W tej wsi jest szkoła 1-klasowa i kasa pożycz. z funduszem zakładowym 1,800 zł. a. w. Należy do dóbr stołowych arcybiskupstwa rz. kat. we Lwowie. B. R.
Czerkawszczyzna, wś, pow. czortkowski, nad potokiem Trawną, mającym swe źródła na polach tej wsi; oddaloną jest od Jagielnicy o 1 milę na płc., od Czortkowa o 1 milę na płd.-zach. Przestrzeń: pos. więk. roli or. 189, łąk i ogr. 6, past. 18; pos. mn. roli or. 263, łąk
