Prozoroki, Łużki, Hermanowicze, Druja i Udział. Wiernych liczy 53313. Z przystani w D. wychodzi corok towarów (głównie zboże i konopie) na przeszło 70000 rs. Przed miastem ciągną się na 2½ w. rafy Dźwiny. D. została wyniesiona do rzędu miast przez Zygmunta Augusta po utracie Połocka w 1563 r., zostawszy w parę lat później ufortyfikowaną. W czasie wyprawy Batorego na Moskwę, D. była ważnem stanowiskiem wojennem. Odwiedzał ją kilka razy król Stefan, czyniąc przegląd skoncentrowanego tu wojska koronnego, urządzając zakład artyleryi do przyszłej wyprawy, wreszcie (4 sierpnia 1579) nadając potwierdzenie lenności (inwestyturę) na Kurlandyą ks. Gotardowi Kettlerowi, który tu wykonał uroczystą przysięgę w obec króla, senatorów i całego wojska. Parafią katol. fundował w D. tenże król Stefan w r. 1583, powierzając ją jezuitom połockim, którzy w 1605 otrzymali od Zygmunta III przywilej na pomnożenie funduszów. W 1630 ziemianin wojew. połockiego Krzysztof Malchiewicz-Chełchowski osadził tu franciszkanów; oni to w 1773 w miejsce poprzedniego drewnianego, wznieśli istniejący do dzisiejszego dnia murowany kościół, pod tytułem Niepokalanego Poczęcia M. P. Powiat dziśnieński obejmuje północno-wschodnią część gubernii i granicy: na półn. i wsch. z gub. witebską, od zach. z Kurlandyą, gub kowieńską i pow. swięciańskim, od połud. z pow. wilejskim i gub. mińską. Rozległość ogólna wynosi 5353 i pół w. kw. (wedł. Strielbickiego 5184 w. kw.), czyli 531718 dz., których 16206 zajmują siedziby, 138205 ziemia uprawna, 58852 łąki, 30738 pastwiska, 30219 drogi i nieużytki i 257496 lasy. Powierzchnia ziemi przedstawia wyniosłą równinę, dochodzącą przy wsi Kowale niedaleko folwarku Ambroszkiewicze do 753,3 stóp n. p. m. Z rzek najważniejsze są: zachodnia Dźwina, opływająca na przestrzeni 70 w. północno-wsch. granicę i dopływ jej Dzisna, zabierająca wszystkie prawie rzeki powiatu, z których główniejsze dopływy prawego brzegu: Miadziołka z Rżawką, Tużbinka, Hołbica z Łosicą, Bereżbica, Piszkunka, Mniuta. Błotniste miejscowości grupują się przeważnie w południowo-zachodniej części powiatu, pomiędzy dopływami Dzisny. Jeziora rozsypane są po całej powierzchni: jest ich 27; znaczniejsze: Akla i Perebrodzie w północnej części, Plisa i Siso w południowo-wschodniej i Bohińskie w zachodniej. Grunta w ogóle urodzajne, łąki wyborne; pomimo to hodowla bydła i koni nie przedstawia nic godniejszego uwagi. Zboża jest pod dostatkiem, uprawa lnu znaczna. Przemysł fabryczny ogranicza się na gorzelniach, rękodzielnictwo na zaspakajaniu miejscowych potrzeb. Komunikacyjne środki stanowi przedewszystkiem zachodnia Dźwina, na której koncentruje się handel, i poczt. gościniec, przerzynający wschodnią część powiatu od st. Soroki do D. na 71 wiorst. Powiat dzieli się na 4 zarządy policyjne (stany), 22 gm. wlośc., rozdzielone pomiędzy 3 sądy pokoju 3 dziśnieńskiego okręgu. Stacyj drogi żel. powiat nie ma wcale; ma tylko 4 stacye pocztowe D., Głębokie, Zaborze, Łużki. Cerkwi i kaplic prawosł. w powiecie 57, z tych 36 paraf., rozdzielonych na 3 dekanaty (błahoczynija): dziśnieński, głębocki i drujski; i katolicki dek. dyecezyi wileńsk. jeden, posiada, oprócz powyżej wymienionych kośc. parafialnych, 2 filie: Boryskowicze i Konstantynowo i 26 kaplic. Ogólna ludność w pow. wynosi 133489, w liczbie tej: szlachty 3220, duchowieństwa wszystkich wyznań 324, mieszczan 11427, włościan 114193, wojskowych 3523, cudzoziemców 281, ludzi wolnych 521, a co do wyznań: prawosławnych 69944, wyznawców starego obrządku 4408, katolików 52227, luteran 126, izraelitów 6658 i mahometan 126. Powiat D. został utworzony w 1795 z wsch. części powiatu brasławskiego wojew. wileńskiego i z południowo-zachodniej części wojew. połockiego, które, jak wiadomo, nie było podzielone na powiaty. 2.) D., dobra, pow. nowoaleksandrowski, własność niegdyś Paców. Feliks Pac podkom. lit. zapisał dobra D. benedyktynkom wileńskim. Konstytucya 1775 zapis zatwierdziła. Dziś własność rządu. 3.) D., fol. rządowy nad rzecz. t. n., pow. święciański, 3 okr. adm., mk. starowierców 47, dm. 8 (1866), od Święcian 48 i pół w. Okrąg wiejski D. w gm. Tweranach liczy w swym obrębie wsie: Wilaki, Smilginiszki, Kopcypol, Saple, Siekany, Kuksy, Wielkie-Kukucie, Nowiki, Piwowary, Rudziszki, Łozynki, Pastuszki, Wasiewice, Korolica, Lachowszczyzna, Dzisna; zaśc.: Kurtyszki, Kaubryszki, Kaukiszki, Pojedupie, Czarny-ruczaj, Pupienia, Morgi. J. W.
Dzisna, rz., Disna, Desna, Dziesna, Dzisienka, lewy dopływ Dźwiny. Wypływa (pisze Pol) z jeziora Dzisno w byłem województwie wileńskiem, płynie mil 21, szerokość 7 do 70 sążni, brzegi pokryte lasami, miejscami zamieszkałe, gdzie niegdzie bagniste. Głębokości ma 8–12 stóp a nawet do 15; do żeglugi stoją na przeszkodzie mielizny, kamienie i zawaly; spadek Dzisny ma trzy mosty, które w czasie wezbrania zastępują promami. Przed 70 laty znaczną ilość drzewa masztowego spławiano do Dźwiny; teraz gdy najlepsze lasy wyrąbano, spław stał się mało znacznym; poczyna się zwykle przy ujściu do Dźwiny rz. Kozyjanki, spławnej na przestrzeni 3 i pół mili; łodzie z ładunkiem albo statki rzeczne pojawiają się na Dziśnie nadzwyczaj rzadko. Po krótkim bie-
