Page:PL Słownik geograficzny Królestwa Polskiego i innych krajów słowiańskich. T. 2.djvu/336

Były to niewiasty, zwykle panny pobożniejsze które wspólne życie na wzór klasztorów sobie obrały, ślubów jednak żadnych nie składały. Przyjmowały zazwyczaj 3-ią regułę jakiego uznanego zakonu. 6) Klasztor brygitek został tu założony, jak podają akta elbląskie, na cześć ś. Brygidy szwedzkiej, pochowanej w Wadstena, i to z następującej przyczyny. Wiadomo, że ta święta w objawieniach swoich spisanych, długo naprzód przepowiedziała była upadek krzyżaków. Dlatego bardzo tu była w Prusiech czczona i wzywana, mianowicie kiedy srogie krzyżackie jarzmo coraz dotkliwiej ciężyło. Podejmowano stąd i z E. pobożne pielgrzymki do jej grobu. A kiedy wojna 13-letnia z krzyżakami nieco się chwiała (nie wiadomo dokładnie którego roku), szlachta i całe mieszczaństwo pruskie zebrane w Elblągu ślubowało publicznie założyć w mieście nowy klasztor ku czci tej świętej, ażeby tylko wojna szczęśliwie się dokonała przeciw krzyżakom. Panien miało być jak chce i reguła 60, duchownych braci 25. Uczynili sobie zaraz z wosku klasztor i po ulicach, kościolach w uroczystych procesyach obnosili. Papież Kalikst III potwierdził tę fundacyą r. 1458. Kto mógł przyczyniał się do uposażenia panien. Najwięcej dał sam król Kazimierz. Najprzód na mieszkanie część zamku krzyżackiego zwaną Vorburg (locum in suburbio quondam castri elbingensis, prope ecclesiam s. Spiritus situatum), folwark „Dolstedt“ z młynem, wsie „Meysewalde (Miswalde) i Blumenau“ w dzierzgońskim powiecie; później jeszcze dodał wioski: „Krebisdorf (Kreuzdorf), Karschau i Neukirch.“ Miasto darowało wsie: W. i M. „Stabayn“ na górach i folwark „Wickerau“ w nizinach. Rodzina Strube zapisała pół wsi „Serpien,“ radny miasta Henryk Bieland folw. „Bielandshof“, inny radny folw. „Sweykengarten (Blusmanshof),“ wojewoda pomorski Otto von Machwitz, folw „Crossen“ w pow. holądzkim. Przy klasztorze miały zakonnice owczarnię. Zapewne krótko po r. 1458 panny tu przyszły, najwięcej z pobliskiego Gdańska, gdzie klasztor taki istniał. W owym czasie jednak moralnego upadku i rozprzężenia nie mogły się tu należycie rozwinąć. R. 1466 wioski Miswalde, Dolstedt i Blumenau jako położone w granicach państwa krzyżackiego, utraciły (krzyżacy nie chcieli ich wydać). Po kilka kroć szkodził im ogień. Najwięcej rada miejska przyczyniła się do upadku, bo zarzad całego ich majątku i wiosek sobie przywłaszczyła i bardzo po macoszemu obchodziła się, dochodów itd. nie wypłacała. Około roku 1500 musiały przenieść się do Gdańska, aż dopiero 1512 r. wróciły, kiedy im za staraniem biskupów dobra oddane zostały. Ale i tak nie było już w owych czasach powodzenia. R. 1521 w lipcu wiarogodny tu Szymon Grunau pisze: „Das Brigittenkloster in Elbing nahm ab und ist heute wüste.“ Wyszły stąd znowu do Gdańska wraz z duchownymi, których tu mialy. Pozostał tylko polski zakonnik Hieronim ksiądz i laik pewien braciszek. Po nich zabrało klasztor lutrzejące miasto i zamieniło go na gimnazyum r. 1535, ktore dotąd w tem samem miejscu istnieje. 7) Kościół i szpital św. Ducha założony został r. 1242 za współdziałaniem legata papieskiego Wilhelma dla chorych, ubogich i podróżnych „ultra aquam et adverso civitatis“ nad brzegiem rzeki; prawa patronatu zrzekli się mieszczanie na korzyść krzyżaków; szpitalowi wolno będzie stawy rybne zakładać, wodę dla domowego użytku z rz. „Pauta“ (wpływała wtedy do Nogatu) osobnym kanałem sprowadzać, także młyny nad tąż rz. Pautą stawiać. Szpital posiadał następnie obszerne dobra i przywileje jako to: młyn w mieście wodny, folusz w mieście (Walkmühle), folw. pod miastem „Surweyte“ teraz Spittelhof, 40 włók we wsi Kadynach, 48 włók w Kusfeld, 115 wł. w Reichenbach, 48 w Buchwałdzie, 2 włóki łąk przy folw. Spittelhof, 5 wł. w Grunowie, patronat nad kościołami w Tolkmicku i Reichenbach, rybołóstwo w zatoce małemi sieciami itd. R. 1457 król Kazimierz oddał prawo patronatu i cały zarząd miasta, przez co potem zabrali ten kościół i szpital luteranie. Po reformacyi urządzono tu nową parafią św. Ducha, głównie dla polaków, którym luterscy pastorowie co święto i niedzielę kazania swoje po polsku prawili (katolicy nie mieli wtedy w mieście żadnego kościoła). Nie musiały jednak zdobycze być wielkie, gdyż potem te naboż. polskie coraz bardziej ustawały. Kościół teraźniejszy nowo jest zbudowany około r. 1620. Szpital przy nim także istnieje. 8) Kościół i szpital św. Elźbiety, opodal kościoła dawniejszego św. Jakóba, nie tak bogato uposażony, od początku fundacyi i patronatu miejskiego; wspominany bywa pierwszy raz 1319, istnieje dotąd w ręku innowierców. 9) Kościół parafialny św. Trzech Króli, został założony dla Nowego miasta, rozpoczęty na szerokie rozmiary i w pięknym guście, tylko potem niedokończony; pierwszy raz wspomniany r.1341; za katol. czasów miał bractwa N. Maryi Panny, św. Doroty, 5 Ran, św. Katarzyny, piwowarów, strzelców i różnych rzemieślników. Wcześnie przeszedł w ręce luteranów, którzy go aż dotąd używają. 10) Kościół i szpital św. Jerzego, także na Nowem mieście, założony już około r. 1326; 1365 wspom. proboszcz od św. Jerzego; patronatu zdawna miejskiego, przeszedł w ręce innowierców i dziś istnieje. 11) Kaplica św. Jana zbudowana została na cmentarzu św. Jana r. 1325; używana była przy pogrzebach i naboż. żałobnych; po reformacyi zaginęła. 12) Kaplica św.