Page:PL Słownik geograficzny Królestwa Polskiego i innych krajów słowiańskich. T. 2.djvu/414

Jest jeszcze kaplica św. Anny przy szpitalu św. Ducha, który ufundował proboszcz kapituły tutejszej Arnold von Datteln. R. 1873 usługiwały tu na stałe chorym siostry N. M. Panny, przez biskupa Kromera w r. 1583 założone: Dawniej istniały jeszcze kaplica i szpital św. Jerzego, ale w przeciągu niekorzystnych czasów zaginęły. Nowy protestancki kościół został poświęcony r. 1862, pastorowie czynni od r. 1834. Do tutejszej kapituły należy 2 prałatów, proboszcz kapitulny, dziekan i 8 kanoników. Seminaryum kleryków znajduje się w pobliskiem Braniewie, pierwotnej stolicy biskupiej. Klerycy przybywają tu do usług duchownych na większe uroczystości. W mieście jest lekarz, apteka, szkoły miejskie, wyższy zakład naukowy dla dziewcząt, w którym także siostry N. M. Panny fundacyi Kromerowej naukę udzielały. Najbliższa stacya kolei żel. znajduje się w Braniewie o 1¼ mili odległem, dokąd wiedzie trakt bity; inny trakt bity prowadzi na południe w stronę do wsi Rautenberg. Jarmarków bywa 8 w roku, 4 na bydło i konie i 4 kramne. Port mały założony w r. 1675. W pobliżu młyn, tartak, przędzalnia lnu, kilka pieców wapiennych i browarów. Rybołóstwo na zatoce w ostatnich czasach podupadło. Drzewo wywożą morzem do Hamburga i Bremy. Mąka i piwo rozchodzą się szeroko po okolicy. — Z historyi miasta znane są niektóre ważniejsze szczegóły. Najprzód co do początku i założenia powiadają, że tam gdzie teraz na górze jest katedra, znajdował się od najdawniejszych czasów zamek obronny zamożnej pruskiej rodziny. Także 4 w pobliżu leżące zamki: Tolkmicko, Johannishof, Schafsberg i Sonnenberg były jej własnością. Zamek we Fromborku nosił nazwę Pasloci. W chwili gdy krzyżacy poczęli tu rozszerzać swoje panowanie, mieszkał tu Henryk de Castro alias Pasloci z żoną swoją Gertrudą, jak ich nazywają najstarsze dokumenta. Ale zapewne są to nazwy późniejsze, przybrane przy chrzcie, bo kroniki jeszcze podają, że mieli nosić nazwę Supana, t. j. po prusku rodzina znakomita, szlachetna. Są dość pewne wskazówki, że pierwszy biskup warmijski Anzelm pozyskał tę rodzinę dla wiary chrześciańskiej. Za co wdzięczna podarowała wszystkie te posiadłości biskupom warmijskim albo raczej kapitule, która rzeczywiście przez wszystkie czasy aż do pruskiej okupacyi Frombork wraz z okolicą posiadała. Z powodu że mniej obronne Braniewo kilkakrotnie zburzone zostało przez prusaków, przeniesiono tu na ten zamek stolicę biskupią i katedrę około r. 1278 za drugiego biskupa warmijskiego Henryka I. Niebawem zaczęli się osiedlać różni rzemieślnicy i kupcy około zamku biskupiego. Byli to głównie osadnicy z Lubeki, którzy takim sposobem początek dali tutejszemu miastu. W rzeczy samej założył miasto F. wspomniony bisk. Henryk I, przywilej zaś nadał dopiero jego następca Eberhard r. 1310. Urządzone było miasto na lubeckiem prawie. Na całym obszarze ziemi, który dotąd trzymali, mieli wolny użytek, tylko łowienie bobrów, kopanie złota, srebra, soli i innego kruszca wyjąwszy. Od sądów dawali biskupowi ⅓ dochodów, a od włóki po 1 wiardunku (unum fortonem denariorum). Wolne otrzymali 4 włóki. Także wolne było od czynszu błoto obszerne ciągnące się nad zatoką Świeżą (stagnum recens) powyżej rzeki Bawa. Imię tego nowego miasta Frombork, po niem. Frauenburg, wywodzą niektórzy osobliwie dawniejsi pisarze od owej pani (Frau) Gertrudy i jej zamku (Burg), który to była podarowała kapitule, tak że Frombork znaczyłby po naszemu: Kobiecy gród. Nie zgadza się to jednak z prawdą. Przeciwnie niemieckie imię: Frauenburg wywodzić należy od głównej patronki N. M. Panny, na której cześć, jak widzieliśmy, katedra tutejsza ufundowana została. Nazwy podobne wzięte od N. M. Panny bardzo są zwyczajne za krzyżaków, jak np. Marienburg (Malbork), Marienwerder (Kwidzyn), Marienau, Marienfelde, Mariensee itd. Oznacza tedy Frombork tyle co Gród Maryi. Jako miasto F. wraz z okolicą należało od najdawniejszych czasów do warmijskiej kapituły, ztąd także wynika, że kapituła utrzymywała dla zarządu dóbr swoich w F. osobnych wójtów, po niem. Vögte. Najstarsi kapitulni wójtowie fromborscy znani są przed rokiem 1442: Piotr Heyne i Henryk Faber.—W wojnie 15-letniej miasto F. wiele ucierpiało i od swoich i od obcych. Najprzód wiele szkody zadali mu krzyżacy. R. 1451 komtur elbląski Henryk Reuss von Plauen (nie wiadomo z jakiej przyczyny, gdyż kapituła tutejsza bardzo sprzyjała krzyżakom) dnia 11 grudnia z wojskiem naszedł F., miasto zajął, domy popalił, splądrował, mieszkańców kilku zamordował, kanonikom co mieli zabrał. Następnie sama kapituła wiele nieszczęść i spustoszenia na miasto sprowadziła. A to takim sposobem, że choć cała okolica z Braniewem i innemi miastami poddała się Polsce, ona jedyna obstawała za krzyżakami. Wtedy namiestnik pruski Janusz von Baysen pismem danem w Elblągu d. 27 lipca 1455 r. pozwolił Janowi Szalskiemu, dowodcy czechów, żeby to miasto zajął i ukarał. Co też Jan Szalski zaraz wykonał, połączył się z oddziałem wojska gdańskiego pod burmistrzem gdańskim Marcinem Candeler, miasto napadli, zabrali, splądrowali, kanoników bez wyjątku uwięzili, kurye spalili, wieże i baszty z których się bronili, poburzyli. A i kościół katedralny do szczętu sponiewierali. W skardze swojej, którą później księża kanonicy wy-