Dobrzyń nad Drwęcą, os., dawniej mko, pow. rypiński, gm. Dobrzyń, par. Dulsk. Leży na lewym brzegu rzeki Drwęcy, stanowiącej tu granicę od Prus, naprzeciw miasta Golubia. Odl. od Rypina 25 w., od Lipna 33 w., od Kowalewa st. dr. żel. toruńsko–wystruckiej 12 w. Posiada kościół katolicki murowany, kościół par. ewangelicki, synagogę, komorę celną II klasy, sąd gminny, urząd gminny, szkołę pocztową, stacyą pocztową, kasę wkładowo zaliczkową. W 1827 r. liczył 117 dm. i 1837 mk.; obecnie ma 201 dm. i 3665 mk., w tej liczbie 2359 żydów, 94 niem. Gruntów miejskich 652 mg. i wspólnych 266 mg. Do połowy XVII w. D. stanowił i zwał się przedmieściem golubskiem. W 1684 r. 22 lipca, posiadacz jego ówczesny, Zygmunt Działyński, obdarzył je przywilejem, który był potwierdzany w 1721 r. 15 czerwca przez Jakóba Działyńskiego, a w 1740 r. 6 sierpnia przez Marcina Działyńskiego. W 1789 r. Ignacy Działyński przedmieście to wyniósł do stopnia miasta, chociaż już daleko wcześniej w aktach kościelnych zwane było oppidum, i nadał mu swój herb rodowy. Przywileje przechowują się w archiwum akt dawnych w Płocku pod Nr. 24 i 25. Obecnie cały handel D. znajduje się w ręku żydów, rzemiosła i rolnictwo chrześcian. Kupców gildyjnych 10, cząstkowych 30, dystrybucyj 18, straganów 20, szynków 7, szewców 80, krawców 55, rzeźników 20, stolarzy 12, kołodziejów 2, przekupniów świń 10, tokarz 1, rymarzy 2, blacharzy 2, powroźników 2, introligator 1, kowali 3, ślusarzy 3, kapelusznik 1, tkaczy 2, mularzy 6, cieśli 2, piekarzy 6, farbiarz 1, kuśnierzy 2, czapników 4, zdunów 6, bednarzy 2, szklarzy 6, traczy 4, malarz 1, szwaczek 4. Wyroby sprzedają się na jarmarkach, których jest 6 do roku, tudzież na targach odbywających się we wtorki i piątki. Trzy garbarnie, na niskim znajdują się stopniu; fabryka świec i mydła; przerabiają razem surowych materyałów za 6,000 rs. Kościół katolicki murowany, wzniesiony przez dawnego dziedzica Wybranieckiego w r. 1823. Bóżnica murowana, przerobiona z fabryki sukien. Komora celna II klasy, przez którą w 1876 r. wywieziono za granicę surowych produktów za 650,639 rs., wwieziono towarów za 112,941 rs., za co pobrano cła 39,544 rs. Kasa pożyczkowo-oszczędnościowa ma kapitału zakładowego 1,653 r. 99 i pół kop. (Por. Koresp. Płocki r. 1877 Nr. 11 do 36). A. P.
Dobrzyń nad Wisłą, miasto na prawym wyniosłym brzegu Wisły, pod 52°38'2 szer. półn. i 37°3'2 dług. wschodniej, odl. od Płocka i Lipna po 28 w., połączone jest drogami bitymi z Płockiem i Lipnem. D. posiada kościół paraf. murowany, dom schronienia dla starców i kalek, szkołę początkową, magistrat, stacyą pocztową. Należy do sądu pokoju III okręgu w Lipnie. W 1827 r. liczono tu 213 dm. i 1890 mk. W 1861 r. było 206 dm. i 2221 mk.: w tej liczbie 486 żydów; obecnie liczy 2289 mk., w tej liczbie 681 żydów. Z zakładów fabrycznych istnieją tu: browar z produkcyą na 3834 rs.; fabryka octu wyrabiająca za 1,045 rs. rocznie, i cegielnia z produkcyą na 11,428 rs. D. stanowił prawdopodobnie najpierwszą osadę na obszarze, który od niego przybrał miano ziemi dobrzyńskiej. Obszerne nadrzeczne położenie przedstawiało wiele dogodności pierwszym osadnikom. Stąd powoli posuwała sie kolonizacya obszernych lesistych obszarów. To też w XI w. istnieje tu już zamek obszerny a zapewne i kościołek, koło których skupiają się domy pierwszych osadników, zmuszonych staczać walki z niepokojącymi brzegi Wisły Prusakami. Dla osłony przeciw ich napadom Konrad I Mazowiecki osadza w zamku dobrzyńskim niemieckich zakonnych rycerzy, którzy od naszej siedziby przyjmują miano braci Dobrzyńskich. Sprowadzoni w tym samym celu krzyżacy zajmują samowolnie D. w 1233 i trzymają go do 1235 r. Konrad, dzieląc Mazowsze między synów w 1236 r., oddał D. Bolesławowi kujawskiemu. Warowny ten zamek był celem częstych najazdów Prusaków, Litwinów a wreszcie i samych krzyżaków. Władysław ks. kujawski, nie mogąc podołać obronie, ustępuje D. Władysławowi Łokietkowi lecz dopiero od pokoju toruńskiego (1466 r.) D. stanowczo został wcielony w obręb ówczesnej Polski. Teraz dopiero mogło się rozwinąć tu miasto, jakkolwiek założone zostało jeszcze w XIII wieku, prawdopodobnie przy osadzaniu tu braci Dobrzyńskich, Zygmunt I 1519 r. potwierdził używanie prawa chełmińskiego i udzielił wiele nowych przywilei. Ustalone bezpieczeństwo zaludniło lesiste obszary i wywołało ożywiony handel z Gdańskiem. Dopiero wojny szwedzkie i klęski, jakie w skutek nich poniósł D. z całą okolicą, położyły kres pomyślności miasta. Z zamku nie pozostawało i śladu: fara spalona przed szwedami w 1656, powtórnie przez pożar 1767, została rozebraną. Znikł również przez spalenie, w zeszłym jeszcze wieku, drewniany kościołek ś-go Stanisława. Nabożeństwo do czasów pruskich od 1767 odprawiało się w kościołku ś-go Stanisława. Odtąd w kośc. franciszkanów, który założył 1316 Konrad ks. Mazowiecki, 1896 odnowionym. Par. D. liczy 2578 dusz. Świeżo odkryto pod D. kopalnię węgla kamiennego lignitu. Bogactwo to pierwszy spostrzegł poddany pruski, a na jego żądanie zesłany został inżenier górniczy z Petersburga, który kopalnię uznał za odpowiadającą celowi. Tęnże sam cudzoziemiec wziął kopalnię w dzierżawę, lecz miejscowi mieszczanie i okoliczni o-
