ra, che Golo â tigní dötes les lëtres, che dô jí al conte, ál
’ci pié sö chëres, ch’al menâ a Genofefa. Ing chella stessa
maniera, che Golo ā tignì duttes les lettres, ch’dō jì al conte, àle ci piè sou chelles, ch’el m’nā a Genofefa. DeclaraJM,
SantaGenofefa1878:85 (Badia); g) por gauja, che chësta ê
stada l’unica porsona, che s’ un â tut sura de süa desgrazia, dôra ince ester la pröma ad avëi pert al triunf pur gausa, che chesta ē stada l’unica p’rsona, ch’s’ n’ā tutt sura
d’sua desgrazia, dov’la incie est’r la pruma ad avei pērt al
trionfo DeclaraJM, SantaGenofefa1878:107 (Badia); h) Y n
uomo da bëgn ne dess ciaré a sü propri incomodi, sc’ al i
pó sparagné ince ma n’ora de tribolaziun. E ‘ng uomo da
bengn’ nè dess’ ciarè a su propri incomodi, s’ el i pō sparagnè inciè ma ‘ngn’ ora d’tribulaziung. DeclaraJM, SantaGenofefa1878:110 (Badia)
3 esser bene che, essere necessario che (gad. V/P
1998, grd. G 1879; G 1923; L 1933; Ma 1953, fas. Mz 1976,
fod. Ms 2005, MdR) Ⓘ dovere Ⓓ sollen ◇ a) Porćì che iö
ne me sënte nia dërt bëin. Iüst per chëst desses gode l’aria frësca. Porçhi ch’jeu ne me sënte nia dërt bëiǹ. Jüst
per quëst desses gòde l’aria frësca. DeRüM, BunDéJanDomëne1833-1995:242 (MdR); b) S. Ël é vëi, […], tüć le dij.
Mo déssel por chëst ester liber da jì soldà, por ester n pros
müt? S. Ël é vëi, […], tütg le diŝ. Mó dessl por quëst estr
libr da ĝì soldà, por estr ‘ǹ pross mütt? DeRüM, AldìNiaSignurCurat1833-1995:263 (MdR); c) Sëgn, vé, mënel bele la
rejia. / Co minest’mo tö, / Dessi bëgn jí sö? Sëgn, vè, mënel
bel’ la rjìa. / Co mìnest’mu tö, / Dessi bëgn jì sö? PiccolruazA, Scassada1848-1978:71 (Badia); d) Che don rujené
puech, plu audì, uniun da se cunësc: / A chësc una lënga y
doi urëdles bën for t’amunësc. Chë doŋ rës̄onè puech, plù
audì, ugnuŋ da sè cunës̄: / A chëst una lëŋga y doi urëdles
bën fort t’ amunës̄. PerathonerJA, Nseniamënt1865*:1 (grd.);
e) I pënsi ala crusc de chi che desson jí a consolé. I pengſe
alla crusc’ d’chicche dessung jì a consolè. DeclaraJM, SantaGenofefa1878:110 (Badia); f) La tüa, Genofefa, á impormó scomencé do gran pënes, sciöche vigni contentëza
dess scomencé söla tera. La tua, Genofefa, à impermò scomencè dō grang penes, sceoucche vigne contentezza dess’
scomencè soulla terra. DeclaraJM, SantaGenofefa1878:117
(Badia)
4 essere tenuto a comportarsi in un certo modo per
ragioni di convenienza, di opportunità e simile (gad.
V/P 1998, grd. G 1879; G 1923; L 1933; Ma 1953; F 2002, fas.
Mz 1976, fod. Ms 2005, MdR) Ⓘ dovere Ⓓ sollen ◇ a) Tö
as imparé a lí franch le talian, / no te le lascé jí plü fora
dla man. / Chësc dess te fá alegher y dër sann Tö aas imparë a lí franc ‘l taliang, / Nó t’ l laschë schi plü fora dla
mang. / Käsch döstë fa allöger, e där san PezzeiJF, GTerza1819-2010:196 (Badia); b) T’as pö dit, che iö desse comprè ćiavai da na bela vita cürta; chëst l’à pa bëin avüda
cürta assà ël. T’ has peu dit, ch’jeu desse comprè çhiavai
da ‘na bella vita cürta; quëst l’ha pa bëiǹ avüda cürta assà
ël. DeRüM, MercadantCiavai1833-1995:273 (MdR); c) Canche l ie stat l’ëura de fé vëies à l patron cumandà a si
sciofer, ch’ël dëssa dé a uniun unfat, cioè na munëida.
Càŋchè ‘l jè stàt l’ëura de fè vëjes hà ‘l patron cumandà
a si ŝòffer, ch’ël dëssa dè a ugn’ uŋ uŋ fàtt, ciòè na munëida. VianUA, LaurancVinia1864:194 (grd.); d) Os nes amëis
nos deplü co chisc pici tiers, por chësc dessi iö sté plü de
bona vëia, co ëi Os nes ameis nos d’plou che chisc’ piccei
tīrz, pur chesc’ dessi iou ste plou d’bona vouia, ch’ei DeclaraJM, SantaGenofefa1878:40 (Badia); e) Ara messâ ester
daimpró da so paisc; zënza ne rovâ la biscia te chi lüsc:
porcí ne dessera ëra y so fi fá ritorno en patria? Ella m’ssā
est’r daimprò da so paīsc’; zenza nè r’vā la biescea te ’chi
lusc’: purcì nè dess’la ella e so fì fa ritorno in patria? DeclaraJM, SantaGenofefa1878:57 (Badia); f) sce cunscidrëis
chësta beliscima lum sun ciel, chël bel surëdl, ne ve dëssa
tumé ite, chi che l à mpià? šę kuŋšidęráis k’šta̤ belíšima̤ luŋ
suŋ tsíel, k’ l bel surá̤dl, nę vę dá̤sa̤ tumę́ ítę, ki k’ l a mpiá?
RifesserJB, Surëdl1879:107 (grd.)
5 sembrare con tutta probabilità, parere, essere
probabile (gad. V/P 1998, grd. G 1879; G 1923; L 1933; Ma
1953; F 2002, fas. Mz 1976, fod. Ms 2005, MdR) Ⓘ dovere Ⓓ sollen ◇ a) Śën ons bel ciantà, / Śën dëssel pa basté.
/ Nëus on dl dut bincià; / Śën jons a gusté. Sën onse bel
ciantà, / Sën dëssel pa bastè. / Nëus on del dut bincià; / Sën
ſhonse a gustè. PlonerM, CuraziansBula1828-1915:65 (grd.);
b) Can saràl la noza de vosta Signura so? / En chinesc dé.
/ Che dess pa ester so spojo? / Ël é n mercadant da chilò. Quaǹ saral la nozza de vosta Signura só? / Iǹ quineŝ dé.
/ Ché dess pa estr sò spoŝo? / Ël é ‘ǹ märcadant da quilò.
DeRüM, NozaSignuraSo1833-1995:238 (MdR); c) Canch’ëi
fô pro la ćiasa, olà che la morosa dova ester, mëti sö la litra e và sö da finestra. Quanch’ ëi fô prò la çhiasa, olà che
la morosa dova estr, mëtti seu la littra e va seu da finestra.
DeRüM, MütMaridé1833-1995:280 (MdR)
6 avere stabilito; essere in procinto di fare qualcosa, essere sul punto di (gad. V/P 1998, grd. G 1879; G
1923; L 1933; Ma 1953, fas. Mz 1976, fod. Ms 2005, MdR)
Ⓘ dovere Ⓓ sollen ◇ a) Le dé, ch’ël dô vegnì impara, i và
le Curat de le lüch incuntra infin a Pederova, olach’ ël ê
na osteria. Le dé, ch’ël dô vegnì inpàra, i va le Curat de le
lüeg incuntra iǹ fiǹ a Ped[e]rova, olà ch’ël ê ‘na osteria.
DeRüM, CorpSant1833-1995:276 (MdR); b) Canch’al gnô le
de che Genofefa dô s’un jí col grof êl afliziun y leghermes
por döt le ciastel Cang ch’el gnē ‘l dè, che Genofefa dò s’
ung jì col grof ēle affliziung e legrimes pur dutt ‘l ciastell
DeclaraJM, SantaGenofefa1878:3 (Badia)
☟duvier.
dovei (fod., LD) ↦ dovei.
dovëi (gad., mar., MdR) ↦ dovei.
doventar (bra.) ↦ deventé.
doventèr (fas., caz.) ↦ deventé.
dover (caz.) ↦ dovei.
dover (gad., fas., fod.) ↦ duvier.
dovér (MdR) ↦ duvier.
dover † (Badia) ↦ duvier.
dovia Ⓔ comp. di do + via 6 1864 dòvia (VianUA, Madalena1864:193)
gad. doía mar. doía Badia do ía grd. dovia fas. dovìa fod. davovia LD dovia
avv.
nella, dalla parte posteriore (gad. P/P 1966; V/P 1998;
DLS 2002, grd. L 1933; F 2002; DLS 2002, fas. R 1914/99; DA
1973; Mz 1976; DLS 2002, fod. P/M 1985; DLS 2002; Ms 2005,
LD DLS 2002) Ⓘ dietro Ⓓ hinter, hinten ◇ a) per chësc
stajova ëila dovia drë aricëul bradlan per chëst stas̄òva
ëila dòvia drè ariĉoul bràdlàŋ VianUA, Madalena1864:193
(grd.).
dovia (grd., LD) ↦ dovia.
dovìa (fas.) ↦ dovia.
doz (col.) ↦ douc.
drach Ⓔ DRACO (GsellMM) 6 1858 drach (ZacchiaGB, Filamuscia1858*:8)
fas. drach bra. drach amp. drago
s.m. Ⓜ dracs
mostro favoloso rappresentato solitamente in forma di enorme rettile (fas. A 1879; R 1914/99; DA 1973;
Mz 1976; DLS 2002; DILF 2013, amp. A 1879; DLS 2002) Ⓘ
drago Ⓓ Drache ◇ a) Ve pree jìvene senó canche vegn al
drach al ve maza. Vö pröö schivene senò chan chö veng al
