Page:Vocabolardlladinleterar.pdf/65

This page has not been proofread.


ampl
30


o bòna ciucia, / che no teme ‘l fun del vin, / e ra panz̄a fata a gucia, / che non èbe fon ne fin! DemenegoG, LodeMasciza1844-1929:114 (amp.).

ampl (gad., mar., Badia, grd., LD, MdR) ↦ ampl.

ámple (fod.) ↦ ampl.

ampò (fas., caz., bra., moe.) ↦ empò.

ampom Ⓔ * amp x PŌMUM (GsellMM) 6 1879 a̤mpómęs pl. (RifesserJB, Tëune1879:108)
grd. ampom LD ampom
s.m. Ⓜ ampoms
frutto della pianta del lampone, rosso e molto profumato, formato di piccole drupe unite tra loro (grd. G 1923; L 1933; Ma 1953; F 2002; DLS 2002, LD DLS 2002) Ⓘ lampone Ⓓ Himbeere ◇ a) Franz, n mut dla zità, ova abinà ampomes tl bosch. frants, ŋ mut d’la̤ tsitá, ǫv’ a̤biŋá a̤mpómęs t’ l bǫšk. RifesserJB, Tëune1879:108 (grd.).

ampom (grd., LD) ↦ ampom.

amprest (moe.) ↦ emprest.

amulé (grd.) ↦ amolé.

amunì (grd.) ↦ amonì.

amunizion (grd.) ↦ amonizion.

amunté (gad., grd.) ↦ monté.

amur (gad., mar., Badia, MdR) ↦ amour.

an Ⓔ ŪNUS (EWD 7, 221) 6 1819 ang (PezzeiJF, MHitthaler1819-2010:198)
gad. an mar. an Badia an grd. n LD an MdR an
pron. Ⓜ inv.
pronome impersonale (gad. A 1879; P/P 1966; V/P 1998; DLS 2002, grd. A 1879; L 1933; Ma 1953; F 2002; DLS 2002, LD DLS 2002, MdR) Ⓘ si Ⓓ man ◇ a) Mia bona Moidl Hitthal! / Na tara sciöche tö gibt es net boll. / An pó re-den deutsch - ladin, / a te él döt ein Ding Mia buna Moidl Hitthall! / Na tara schö che tö giebtes nöt boll. / Ang po reden deutsch - lading, / A të ëlle düt ein Ding PezzeiJF, MHitthaler1819-2010:198 (Badia); b) L maridé ie sciche n juech, / N muessa fé a puech a puech L maridè ie shi-ke n ʃhuek, / N muessa fe a puek a puek PlonerM, BepoMahlknecht1821*-1915:56 (grd.); c) n tel guviern, / Sciche n fossa tl infiern un’g tel guvièrn, / Schi’c’ un fossa tê l’in-fiêrn PlonerM, VedlMut1828-1997:345 (grd.); d) An mëss compatì le püre stënta, ël é n pü’ stletorin. An mëss com-patì le püre stënta, ël é ‘ǹ pü’ stlettoriǹ. DeRüM, DonzelaComplimënt1833-1995:241 (MdR).

an (gad., mar., Badia, LD, MdR) ↦ an.

an (fas., caz., bra., moe., amp.) ↦ ann.

an (mar.) ↦ nen2.

ana (grd.) ↦ anima.

anadé Ⓔ SE INDE ADDĀRE (Gsell 2008:190) 6 1833 m’eǹ annadai 1 invers. (DeRüM, ImparèMüjica1833-1995:237)
gad. anadé mar. anadé Badia anadè fas. adèr caz. adèr bra. adar moe. andar LD anadé MdR anadè
v.rifl. Ⓜ s’en anadà
se anadé rendersi conto a un tratto di qualcosa che prima non si era osservato o si ignorava (gad. A 1879; Ma 1950; P/P 1966; V/P 1998; DLS 2002, fas. DA 1973; Mz 1976; DLS 2002; DILF 2013, LD DLS 2002, MdR) Ⓘ accorgersi Ⓓ bemerken, merken ◇ a) Ch’ël é plütost difizil m’en anadai iö assà; perćì ch’ël é bele trëi agn ch’im-pare, e iö ne sà ćiamò tröp. Ch’ël é plütost difficil m’eǹ an-nadai jeu assà; perçhi ch’ël é bel[e] trëi agn ch’impare, e jeu ne sà çhiamò treup. DeRüM, ImparèMüjica1833-1995:237 (MdR); b) sëgn m’un anadái, ch’Idî é iüst. ſengn’ m’n’ anadai, ch’Iddì è giust. DeclaraJM, SantaGenofefa1878:124 (Badia); c) mo sëgn s’un anadunse, d’avëi fat trö’ massa püch mo ſengn’ sen anadungſe, d’avei fatt trou massa puc DeclaraJM, SantaGenofefa1878:104 (Badia).

anadé (gad., mar., LD) ↦ anadé.

anadè (Badia, MdR) ↦ anadé.

anche (amp.) ↦ enghe.

anché (fas., bra.) ↦ encuei.

ancionsciara (mar.) ↦ incenjera.

ancö (moe.) ↦ encuei.

ancona Ⓔ avenez. ancona ‹ είκών (EWD 1, 101) 6 1879 ancona (PescostaC, MëssaPescosta1879:5)
gad. ancona mar. ancona Badia ancona fas. ancona fod. ancona
s.f. Ⓜ ancones
nicchia con un’immagine votiva (gad. A 1879; Ma 1950; V/P 1998, fas. R 1914/99; DA 1973; Mz 1976; DILF 2013, fod. Pe 1973; P/M 1985; Ms 2005) Ⓘ edicola Ⓓ Bildstock, Marterl ◇ a) Jundi cina sö al’ ancona incuntra / A Peater Paol y süa vedla tan ligra y muntra! Sundi china sö all’ ancona incuntra / A Peatr Paol e süa vedla tang ligra e muntra! PescostaC, MëssaPescosta1879:5 (Badia).

ancona (gad., mar., Badia, fas., fod.) ↦ ancona.

ancontra (grd.) ↦ encontra.

ancora (amp.) ↦ encora.

ancunté (grd.) ↦ enconté.

ancuoi (amp.) ↦ encuei.

anda (grd., fas.) ↦ ameda.

anda Ⓔ anordit. anda ‹ andar(e) (GsellMM) 6 1844 anda (DemenegoG, LodeMasciza1844-1929:116)
fod. ánda col. anda amp. anda
s.f. sg.
comportamento che incute rispetto o timore (amp. Mj 1929; Q/K/F 1982; C 1986) Ⓘ portamento fiero Ⓓ stolzes Auftreten ◇ a) Pa ra piaza con un’anda / da sovrano ‘l marcia via; / a incontrà sta śente granda / beśen feighe na "scioria!" Para piaz̄a con un’ anda / da sovrano ‘l marcia via; / a incontrà sta zènte granda / bezén féighe na "scio-ria!" DemenegoG, LodeMasciza1844-1929:116 (amp.).

anda (col., amp.) ↦ anda.

ánda (fod.) ↦ anda.

andar (moe.) ↦ anadé.

andato Ⓔ it. andato 6 1878 andata f. (DeclaraJM, SantaGenofefa1878:60)
gad. andato mar. andato Badia andato fas. andato fod. andato
agg. Ⓜ andati, andata, andates
spacciato, morto (gad. P/P 1966; V/P 1998, fas. DA 1973; Mz 1976, fod. Pe 1973; P/M 1985; Pz 1989; Ms 2005) Ⓘ andato Ⓓ erledigt, verloren ◇ a) Y en verité zënza d’Os, ne me podessi oje a degügn, zënza d’Os fossi dadî andata te chësc ander zënza val’ confort. e in veritè zenza d’Os, nè mè podessi oje a d’gungn’, zeinza d’Os fossi da dī andata te chesc’ and’r zenza val confort. DeclaraJM, SantaGenofefa1878:60 (Badia).

andato (gad., mar., Badia, fas., fod.) ↦ andato.

ander Ⓔ ANTRUM (EWD 1, 104) 6 1878 and’r (DeclaraJM, SantaGenofefa1878:36)
gad. ander, anter † mar. ander, anter Badia ander fod. ánder col. ander amp. landro LD ander
s.m. Ⓜ andri
profonda cavità di un monte o di una roccia, caver-na (gad. A 1879; Ma 1950; P/P 1966; V/P 1998; DLS 2002, fod. A 1879; Pe 1973; P/M 1985; Pz 1989; DLS 2002; Ms 2005, amp. A 1879; Mj 1929; Q/K/F 1982; C 1986; DLS 2002, LD DLS 2002) Ⓘ antro Ⓓ Höhle ◇ a) an alda n romú tles fëies sëces por tera, y söl büsc da jí tl ander comparëscel na cer-va ang alda ‘ng rumù t’ les fouies seccies pur terra, e soul būsc’ da ji t’ l ant’r comparesc’ ‘l na cerfa DeclaraJM, SantaGenofefa1878:34 (Badia); b) Spo ára ciamó doblié jö les gran rames ciatadüdes, che pingolâ dan la porta dl an-der Spo à la ciamò dobliè jou les grang rames ceattadudes, che pingolà dan la porta d’l and’r DeclaraJM, SantaGenofefa1878:36 (Badia); c) ’Cër la fin dl past él capité le curier