Page:Vocabolardlladinleterar.pdf/661

This page has not been proofread.


nanar
626


(bra., moe.) ↦ niné.

nané (grd., LD) ↦ niné.

nanèr (fas.) ↦ niné.

nánter (fod.) ↦ inanter.

napoleon (fas., fod.) ↦ napolion.

napolion Ⓔ frz. Napoléon (EWD 4, 26) 6 1857 napoliuns pl. (DeclaraJM, MMiribung1857-1988:8)
gad. napoliun mar. napoliun Badia napoliun grd. napulion fas. napoleon fod. napolion, napoleon amp. napolion
s.m. Ⓜ napolions
moneta francese d’oro (da venti franchi o lire) o d’argento (da cinque), che presenta al dritto la testa di napoleone i (1769-1821) (gad. A 1879; Ma 1950; P/P 1966; Pi 1967; V/P 1998, grd. A 1879; G 1879; G 1923; L 1933; Ma 1953, fas. A 1879; DA 1973; Mz 1976, fod. A 1879; Pz 1989; Ms 2005, amp. A 1879) Ⓘ napoleone Ⓓ Napoleondor ◇ a) Sëgn coltivëia la tüa anima fina, / fáte dé spo i napoliuns, / incö pest a prosc mituns. Sëgn coltiva la tüa anima fina, / fate dè spo i napoliuns, / incö premio a prosc mituns. DeclaraJM, MMiribung1857-1988:8 (Badia).

napolion (fod., amp.) ↦ napolion.

napoliun (gad., mar., Badia) ↦ napolion.

napulion (grd.) ↦ napolion.

narf (col.) ↦ nerf.

nas (bra., moe., col., amp.) ↦ nes1.

nasce Ⓔ NĀSCĪ (EWD 5, 27) 6 1763 nasche ‘nascor’; nasche la blava ‘nascitur granum’ (Bartolomei1763-1976:88)
gad. nasce mar. nasce Badia nasce grd. nascer fas. nascer fod. nasce col. nasse amp. nasce LD nasce
v.intr. Ⓜ nasc, nascion, nasciù
1 riferito a persone o animali, venire al mondo (gad. B 1763; A 1879; A 1895; Ma 1950; P/P 1966; V/P 1998; DLS 2002, grd. A 1879; G 1879; G 1923; L 1933; Ma 1953; F 2002; DLS 2002, fas. A 1879; R 1914/99; DA 1973; Mz 1976; DLS 2002; DILF 2013, fod. A 1879; T 1934; Pe 1973; P/M 1985; Pz 1989; DLS 2002; Ms 2005, amp. A 1879; Q/K/F 1985; C 1986; DLS 2002, LD DLS 2002) Ⓘ nascere Ⓓ geboren werden ◇ a) Chel famośo paes ‘l é donca chesto / agnó che nasce tanta braa śente? Chel famoso paeš l’é donca chesto / agnò che nasce tanta brava zente? DegasperF, TenpeAdes1862-1974:474 (amp.)
2 spuntare, venire fuori, crescere (gad. B 1763; Ma 1950; P/P 1966, grd. G 1879; G 1923; L 1933, fas. R 1914/99, fod. Ms 2005) Ⓘ nascere Ⓓ entspringen ◇ a) do vëgnel düc i ciavaliers, ala comparsa de chi sciosciurëia les trombëtes, slizinëia les spades fora dla vaina al lominus de sorëdl, che nasciô dō vegnel duttg’ i cavalieri, alla comparsa de chi sussureia les trombettes, slizzineia les spades fora d’la vaìna al luminùs de soredl, che nasceō DeclaraJM, SantaGenofefa1878:9 (Badia); b) Os ëis fat nasce da chësc crëp sëch por me na fontana frësca Os ais fatt nasce da chesc’ crepp secc pur mē na fontana fresca DeclaraJM, SantaGenofefa1878:35 (Badia)
p.p. come agg. Ⓜ nasciù, nascius, nasciuda, nasciudes
venuto alla luce, venuto al mondo, generato, partorito (gad.) Ⓘ nato Ⓓ geboren ◇ a) Do chëstes parores plënes de pasciun, sciöch’ ares ne podô gní atramënter dal fantinamënt de na uma aflitiscima, alzera i edli al Cil, y le pice apëna nasciü, cun sües mans debles Dō chestes parores, plenes de passiung, sceoucch’ elles nè pudō gnì atrament’r dal fantinament de na uma afflitissima, alzela i oudli al Ceìl, e ‘l picce appena nasceù, cung sūs mangs debles DeclaraJM, SantaGenofefa1878:17 (Badia)
fé nasce (gad., grd. F 2002) Ⓘ procurare Ⓓ bewirken ◇ a) Canch’Idî ó fá nasce tröp dl bëgn por meso de na porsona, la ciariel de tribolaziuns Cang ch’Iddì ŏ fa nasce troupp d’l bengn’ pur mezzo dena persona, la ciariel d’tribulaziungs DeclaraJM, SantaGenofefa1878:122 (Badia).

nasce (gad., mar., Badia, fod., amp., LD) ↦ nasce.

nascer (grd., fas.) ↦ nasce.

nascita Ⓔ it. nascita (EWD 5, 28) 6 1878 nascita (DeclaraJM, SantaGenofefa1878:61)
gad. nascita Badia nascita grd. nascita fas. nascita fod. nascita amp. nascita LD nascita
s.f. Ⓜ nascites
l’inizio della partecipazione individuale all’esistenza, specialmente dell’uomo (gad. A 1879; Ma 1950; P/P 1966; DLS 2002, grd. A 1879; G 1923; L 1933; Ma 1953; F 2002; DLS 2002, fas. A 1879; R 1914/99; Mz 1976, fod. A 1879; Pe 1973; P/M 1985; Pz 1989; DLS 2002; Ms 2005, amp. A 1879; DLS 2002, LD DLS 2002) Ⓘ nascita Ⓓ Geburt ◇ a) Le möt, dala nascita insö ausé a püch y a n cröde nudrimënt, a na vita poscibilmënter descomoda, ne n’ê tan zite dal frëit ‘L mutt, dalla nascita ingsou auſè a puc e a ‘ng crude nutriment, ana vita possibilment’r descomoda, nen ē tang zite dal freit DeclaraJM, SantaGenofefa1878:61 (Badia).

nascita (gad., Badia, grd., fas., fod., amp., LD) ↦ na-

scita.

nascondon (fod.) ↦ enascondon.

nascors (moe.) ↦ enascousc.

nascousc (fas., caz., bra.) ↦ enascousc.

nasse (col.) ↦ nasce.

natöra (gad., mar.) ↦ natura.

natura Ⓔ it. natura ‹ NĀTŪRA (EWD 4, 29) 6 1865 natura (PerathonerJA, Nseniamënt1865*:1)
gad. natöra mar. natöra Badia natüra grd. natura fas. natura fod. natura amp. natura LD natura
s.f. sg.
1 l’insieme degli esseri viventi e delle cose inanimate che costituiscono l’universo (e in particolare il mondo terrestre) come entità retta da un ordine proprio e governata da leggi costanti, che l’uomo può conoscere ma non modificare (gad. A 1879; Ma 1950; P/P 1966; V/P 1998; DLS 2002, grd. A 1879; G 1879; G 1923; L 1933; Ma 1953; F 2002; DLS 2002, fas. A 1879; R 1914/99; Mz 1976; DLS 2002; DILF 2013, fod. A 1879; Pz 1989; DLS 2002; Ms 2005, amp. A 1879; DLS 2002, LD DLS 2002) Ⓘ natura Ⓓ Natur ◇ a) Dantaldut recordete d’uneré Die, y l pere y l’oma, / Y po ënghe chëi, che mpede ëi la natura te dona. Daŋ ‘l dutt reccórdetë d’unorè Die, y ‘l père y l’oma, / Y pò aŋchë chëi, chë ’mpö d’ëi la natura te dona PerathonerJA, Nseniamënt1865*:1 (grd.); b) döta la natöra desmostra orur a odëi sacrifican l’inozënt dutta la natura demostra orror a udei sacrificang l’innozente DeclaraJM, SantaGenofefa1878:28 (Badia)
2 con riferimento a uomini, animali o cose, condizione o modo di essere originario, primitivo, intrinseco e che costituisce carattere fondamentale e stabile di una collettività o di un determinato tipo (amp.) Ⓘ natura Ⓓ Natur ◇ a) Se par vede ra braura / Del seralio comunal / Par conosce ra natura / D’ogni singolo animal. Se par vede, ra braura / Del serraglio comunal / Par conosce ra natura / D’ogni singolo animal. Anonim, ManageriaComunal1873-1973:31 (amp.); b) ‘L é de pescima natura / Come i gate, in general / Chesta bestia r’ é segura / Co se trata, de fei mal. Le de pessima natura / Come i gatte, in generàl / Chesta bestia re segura / Co se tratta, de fei mal. Anonim, ManageriaComunal1873-1973:37 (amp.).

natura (grd., fas., fod., amp., LD) ↦ natura.

natüra (Badia) ↦ natura.

natural Ⓔ it. naturale ‹ NĀTŪRĀLIS (EWD 5, 30) 6 1866 naturale (BrunelG, Cianbolpin1866:17)

nanar