Page:Vocabolardlladinleterar.pdf/811

This page has not been proofread.


pruma
776


(gad., fod., MdR) Ⓘ prima Ⓓ in erster Linie ◇ a) Prüma ne me plej bele nia chëst corù blanch e ros. Prüma ne me pläŝ bel[e] nia quest corù blanc e ross. DeRüM, Mercadant1833-1995:286 (MdR); b) Prima ne mancia la strada per la comunicazion col Tirol da podè provede l nezessario da chela banda senza dazio Prima ne manĉia la strada per la comunicazion col Tirolo da podè provvede ‘l nezessario da chella banda senza dazio. AgostiniM, Dialogo1870*-2013:431 (col.); c) mia cara sposa, mët en pesc tüa afliziun, y stá zënza fistide por mi destin. Pröma a Dî, spo al mi fedel capo de ciasa ái confidé tüa porsona mia cara sposa, mett’ in pesc’ tua affliziung, e sta zenza fastide pur mi desting. Pruma a Dio, spo al mi fedel capodeciaſa ai confidè tua persona DeclaraJM, SantaGenofefa1878:8 (Badia)
a bela pruma (amp.) Ⓘ subito, immediatamente Ⓓ sofort, gleich ◇ a) Se capisce che a fei rimes / Un todesco el t’à dià / Se conosce a bela prima / El so modo de rimà. Se capisce che a fei rimes / Un todesco el tà diă / Se conosce a bella prima / El sò, mòdo de rimá. Anonim, PrimaRapresentanza1873*-1973:26 (amp.) ◆ pruma… pru-

ma (amp.) Ⓘ prima… prima Ⓓ je früher… desto eher ◇ a) Prima i aumenta el so salario / Prima i cianta, ora pro me. Prima i aumenta, el sò salario / Prima i cianta, òra pro mè. Anonim, PrimaRapresentanza1873*-1973:20 (amp.) ◆ pruma de dut (moe. DA 1973, MdR) Ⓘ innanzitutto, prima di tutto Ⓓ vor allem ◇ a) Oh sigü, sigü, por imparè a ćiantè mëssen prümadetüt avëi na bona vusc, scenò ne somëiel nia. O sigü, sigü, por imparè a çhiantè mëss’ǹ prüma de tüt avëi ‘na bonna vuŝ, ŝenò ne somëjel nia. DeRüM, ImparèMüjica1833-1995:237 (MdR) ☟ prum

de dut.

pruma (fas., fod.) ↦ pruma.

prüma (MdR) ↦ pruma.

pruponimënt (grd.) ↦ proponiment.

pruporzion (grd.) ↦ proporzion.

pruté Ⓔ dtir. pruetn (GsellMM) 6 1828 prueta 6 (PlonerM, CuraziansBula1828-1915:65)
grd. pruté
v.tr. Ⓜ prueta
stare sopra le uova per riscaldarle e permettere così lo sviluppo dell’embrione (grd. L 1933; Ma 1953; F 2002) Ⓘ covare Ⓓ ausbrüten ◇ a) Les prueta sun Bulacia, / Fajëi mé n pue la ciacia. Les prueta sun Bulacia, / Faſhëi me m pue la ciacia. PlonerM, CuraziansBula1828-1915:65 (grd.) ☝ coé.

pruté (grd.) ↦ pruté.

prutesta (grd.) ↦ protesta.

prutezion (grd.) ↦ protezion.

pruvidënza (grd.) ↦ providenza.

pruzes (grd.) ↦ prozes.

pruzescion (grd.) ↦ prozescion.

psunder (grd.) ↦ pesonder.

pu Ⓔ alad. * pür ‹ PŪRE x pu ‹ POST (Gsell 1990a:153) 6 1813 pu (PlonerM, GratulazionMahlknecht1813-1915:62)
gad. pö mar. pö Badia pö grd. pu fas. po fod. po amp. pu, po MdR pö
avv.
1 particella grammaticalizzata che esprime sollecitazione o conferma (gad. P/P 1966; V/P 1998, grd. G 1879; G 1923; L 1933; Ma 1953; F 2002, fas. DA 1973; Mz 1976; DILF 2013, fod. Pe 1973; P/M 1985; Pz 1989; Ms 2005, amp. Mj 1929; Q/K/F 1985; C 1986, MdR) Ⓘ ma, poi Ⓓ ja, denn, doch ◇ a) Fei pu tré de biei gran sveies, / Dai pu mé de bon gran pazi / A chi pestes de ragazi. Fei pu tre de biei gran svejes, / Dai pu me de bon gran pazi / A ki pestes de ragazi. PlonerM, GratulazionMahlknecht1813-1915:62 (grd.); b) T’as pö dit, che iö desse comprè ćiavai da na bela vita cürta T’ has peu dit, ch’jeu desse comprè çhiavai da ‘na bella vita cürta DeRüM, MercadantCiavai1833-1995:273 (MdR); c) Te vëighes pö da de a de / Ch’al te dëida ince to sant. Tö vöigös pō da dö ang dö, / Cal tö döida ingiö to sangt. AgreiterT, ConLizonza1838-1967:132 (mar.); d) Ah! śon pu daos ra zapores / Del nosc vecio santo Ah! zon pu davòs ’a zapores / Del nosc’ vec’io santo ZardiniB, Rudiferia1852:1 (amp.); e) Gnanca sorëdl no, che lomina pö por düc. nianche sored’ l no, che lumina pou pur duttg’. DeclaraJM, SantaGenofefa1878:14 (Badia); f) Ah ritela pö ma, picenin, che cina che te ries, ne degor les leghermes de tüa uma. A riit’ la pouma, piccening, chè cina, che te riis, ne degŏrr les legrimes d’tua uma. DeclaraJM, SantaGenofefa1878:19 (Badia)
2 particella grammaticalizzata come interiezione dell’impazienza (gad. P/P 1966, grd., fod. Pz 1989; Ms 2005, amp. Q/K/F 1985; C 1986, MdR) Ⓘ ma Ⓓ nun ◇ a) Sibe vedl oder jëunn, / ve mazëssa pa pu l tëune!! Sibe vödl oder scheun, / ve mazzes pa pu el Toun!! PlonerM, VedlaMuta1828*-2013:142 (grd.); b) Crive pu te bela Bëtes, / Arëis tost sul cë curnëtes! Crìve pu, te bœlla Bêttes, / Aurêis tost, sul ciê cornœttes! PlonerM, VedlMut1828-1997:351 (grd.); c) Ne rajonéde pö ne d’incomoditês, vosta compagnia m’é dagnora cara. Ne raĝionéde peu ne d’incomodités, vosta comp[a]gnia m’é dagnóra cara. DeRüM, TëmpIöVade1833-1995:240 (MdR); d) Dunca lascéme pö demà atira levè, ch’i à ćiamò da scrì na lëtra danmisdé. Dunca lascéme peu demà attira levè, ch’j’ha çhiamò da scrì ‘na lëttra daǹmisdé. DeRüM, InciamòInteLet1833-1995:248 (MdR); e) Ch’i se bete ‘l cuor in pasc, / ch’i se nete pu’ ra bocia Ch’i se bete ‘l cuór in pasc, / ch’i se nete pu ra bocia DemenegoG, LodeMasciza1844-1929:113 (amp.); f) Ahimé (sospirâra te so cör), sc’i podess pö ma avëi na aodla y n stlop de fi! Ahimè, (sospirāla te so cour) s’i pudess’ pouma avei na odla e ‘ng stlōpp d’fì! DeclaraJM, SantaGenofefa1878:55 (Badia); g) "Sce l dajëssa pu for surëdl!" nsci dijova i mutons n di tëurbl y da vënt y plueia. "šę l da̤žá̤sa̤ pu fort surá̤dl!" ŋši dižǫ́a̤ i mutóns n di tóurdl i da̤ va̤nt i plúeia̤. RifesserJB, SurëdlPlueia1879:107 (grd.)
pu che (MdR) Ⓘ purché Ⓓ wenn nur ◇ a) Iö n’ó dì nia por zacotanć de rainesc plü o manco, pö ch ’ iö sape che t’i impieghes bëin. Jeu n’ó dì nìa por zacotantg de rëineŝ plü o manco, peu ch’jeu sappe che t’ i impieghes bëiǹ. DeRüM, Grosc1833-1995:287 (MdR) ◆ pu demé (gad., grd., MdR) Ⓘ pure Ⓓ doch nur ◇ a) Dì pu mé a Mariëusa: / Va y gëura su la bëursa Di pu me a Mariëusa: / Va i gëura su la bëursa PlonerM, GratulazionMahlknecht1813-1915:63 (grd.); b) Scé, scé, prëia pö demà nobl Signur Vicare, ch’ël te dëide jö Sotrù Ŝé, ŝé, prëÿa peu demà nobl Signur Vicare, ch’ël te dëide ĝeu Sottrù DeRüM, VicareSignoria1833-1995:276 (MdR); c) "Jide pö demà vos jogn, che iö vëgne pa bëin do iö, con la grazia de Die." "Ĝide peu demà vos ĵogn, che jeu vëgne pa bëiǹ dò jeu, coǹ la grazia de Die." DeRüM, CurtSuramunt1833-1995:281 (MdR); d) inlaota speta ciamó trëi dis, spo, sigü de mia mort, dal ri tof da frat, che se spann por chësta grota, inlaota spo arbandonëia pö ma chësc desert inlaota speta ciamó trëi dis, spo, sigü de mia mort, dal ri tof da frat, che se spann por chësta grota, inlaota spo arbandonëia pö ma chësc desert DeclaraJM, SantaGenofefa1878:64 (Badia).

pu (grd., amp.) ↦ pu.

publicamenter Ⓔ it. pubblicamente 6 1878 pubblicament’r (DeclaraJM, SantaGenofefa1878:23)
gad. publicamënter Badia publicamënter grd. publicamënter fas. publicamenter
avv.
in pubblico, di fronte a tutti (gad. P/P 1966, grd. F