Page:Vocabolardlladinleterar.pdf/962

This page has not been proofread.


spaurì
927


grd. F 2002, fas. R 1914/99; DA 1973; Mz 1976; DILF 2013, fod. Ms 2005) Ⓘ risparmiare Ⓓ ersparen ◇ a) Y n om da bëgn ne dess ciaré a sü propri incomodi, sc’ al i pó sparagné ince ma n’ora de tribolaziun. E ‘ng uomo da bengn’ nè dess’ ciarè a su propri incomodi, s’el i pō sparagnè inciè ma ‘ngn’ ora d’tribulaziung. DeclaraJM, SantaGenofefa1878:110 (Badia).

sparagné (gad., mar., Badia, fod., LD) ↦ sparagné.

sparagnèr (fas.) ↦ sparagné.

sparanië (grd.) ↦ sparagné.

sparí (gad., mar., Badia, LD) ↦ sparì.

sparì Ⓔ it. sparire ‹ DISPĀRĒRE (EWD 6, 340) 6 1844 sparì (DemenegoG, LodeMasciza1844-1929:114)
gad. sparí mar. sparí Badia sparí grd. sparì, desparì fas. sparir bra. desparir fod. sparì amp. sparì LD sparí
v.intr. Ⓜ sparesc
sottrarsi alla vista, scomparire (gad. A 1895; P/P 1966; V/P 1998; DLS 2002, grd. G 1923; L 1933; Ma 1953; F 2002; DLS 2002, fas. R 1914/99; Mz 1976; DLS 2002; DILF 2013, fod. Pe 1973; P/M 1985; Pz 1989; DLS 2002; Ms 2005, amp. DLS 2002, LD DLS 2002) Ⓘ sparire Ⓓ verschwinden ◇ a) Ce ben che ‘l é stà eśoudì, / vede ci che non é zote, / che ‘l magnà ‘l lo fesc sparì / come chi dai bussolote. Ce ben che l’e sta ezoudì, / vede ci che non e z̄òte, / che ‘l magnà ‘l lo fèsc sparì / come chi dai busolòte. DemenegoG, LodeMasciza1844-1929:114 (amp.); b) Dopo che la löm dl Cristianejim â fat sparí les scurités dl’idolatria en Germania Dopo che la lum d’l Cristianesimo ā fatt sparì les scuritès d’l’idolatrìa in Germania DeclaraJM, SantaGenofefa1878:1 (Badia); c) Le grof dëida sö Genofefa smarida y cuaji te na nescia, la fej senté sön n ciaval forní cun pumpa y s’un sparësc impara acompagné da n trup de cavalcanc. ‘L grof deida sou Genofefa smarida e quasi tena nescea, la fesc’ sentè sounung ciaval fornì cung pumpa e s’ung sparesc’ impara accompagnè dang trupp de cavalcanti. DeclaraJM, SantaGenofefa1878:5 (Badia).

sparì (grd., fod., amp.) ↦ sparì.

sparir (fas.) ↦ sparì.

sparon (grd.) ↦ speron.

spartí (gad., mar., Badia) ↦ spartì.

spartì Ⓔ deriv. di partì (EWD 5, 181) 6 1866 se spartir (BrunelG, Cianbolpin1866:24)
gad. spartí mar. spartí Badia spartí grd. spartì fas. spartir caz. spartir fod. spartì amp. spartì LD spartì
v.tr. Ⓜ spartesc
fare più parti di un tutto (gad. Ma 1950; P/P 1966; V/P 1998, grd. G 1879; G 1923; L 1933; Ma 1953; F 2002; DLS 2002, fas. A 1879; R 1914/99; Mz 1976; DLS 2002; DILF 2013, fod. Pe 1973; P/M 1985; Pz 1989; DLS 2002; Ms 2005, amp. Q/K/F 1985; C 1986; Comitato 1997; DLS 2002, LD DLS 2002) Ⓘ ripartire, dividere Ⓓ verteilen, teilen
se spartì (grd. F 2002, fas. DILF 2013, fod. Ms 2005, amp. Q/K/F 1985; C 1986; Comitato 1997) Ⓘ separarsi Ⓓ sich trennen ◇ a) i à fat contrat de restèr insema e no se spartir più. i a fat kontrat de rester insema e no se spartir più. BrunelG, Cianbolpin1866:24 (caz.)
despartì.

spartì (grd., fod., amp., LD) ↦ spartì.

spartir (fas., caz.) ↦ spartì.

spas1 Ⓔ dtir. (g)spass (EWD 6, 342); per il significato ‘ragione, criterio, buon senso’ cfr. Gsell 1996b:257 6 1821 spas (PlonerM, BepoMahlknecht1821*-1915:60)
gad. spas mar. spas Badia spas grd. spas fas. spas fod. spas MdR spas
s.m. Ⓜ spasc
1 quanto può servire a sollevare l’animo dalle cure quotidiane, dalle fatiche del lavoro, dalle preoccupazioni (gad. Ma 1950; P/P 1966; V/P 1998, grd. L 1933; F 2002, fas. DA 1973; Mz 1976; DILF 2013, fod. Ms 2005) Ⓘ spasso, divertimento Ⓓ Spaß
2 fig. lungo rimprovero d’intonazione moraleggiante e sentenziosa, improntato a grave severità ed espresso con una carica, per lo più fittizia, di risentimento (grd.) Ⓘ ramanzina Ⓓ Standpauke ◇ a) Les ve fej tl prim la tloza; / Ma spitëde - do la noza! / Audirëis tosc n bel spas, / Canche les vën cul gran sciadas. Lês ve fess, tel prim la clozza; / Ma spitêde - do la nozza! / Audirêis tost un bœll Spaß, / Can’c’ lês vên’g cui gran schadà[s] PlonerM, VedlMut1828-1997:347 (grd.)
fé spas (gad. V/P 1998, MdR) Ⓘ dire per scherzo, scherzare Ⓓ scherzen ◇ a) Nos s’un fat mervöia, che vos rajonëis inte n tant cürt tëmp insciö bëin le talian. / Via! Vos ne fajëis che spas. Nos s’uǹ fat merveuja, che vos raĝionëis inte ‘ǹ tant cürt tëmp inscieu bëiǹ le Talian. / Vìa! Vos ne faŝëis che spas. DeRüM, DonzelaRajonèVos1833-1995:232 (MdR) ◆ per spas (grd.) Ⓘ per scherzo Ⓓ zum Spaß ◇ a) V’é dit dl maridé, / Ma per spas ne pon juré. V’e dit del maridè, / Ma per spas ne pon ʃhurè. PlonerM, BepoMahlknecht1821*-1915:60 (grd.).

spas (gad., mar., Badia, grd., fas., fod., MdR) ↦ spas1.

spas2 Ⓔ deriv da it. spassare ‹ *EXPĀSSARE (EWD 6, 342) x it. spasso 6 1858 schir a spas (ZacchiaGB, MärchenSagen1858*:3)
gad. spas mar. spas fas. spas caz. spas bra. spas fod. spas amp. spaso
s.m.
passeggio, breve passeggiata fatta per svago (gad. V/P 1998, fas. Mz 1976, fod. Ms 2005) Ⓘ passeggio, spasso Ⓓ Spaziergang
jì a spas (fas. R 1914/99, fod. Ms 2005, amp. Q/K/F 1985; C 1986) Ⓘ andare a passeggio Ⓓ spazieren gehen ◇ a) al veit sunsora l sas una bela signora col ciapel vert a usanza dei todesć e con un restel jir a spas. al veit sun sora al sas unô bellô siŋorô col tschapel vört a usanzô dei todöscht ö con un röstel schir a spas. ZacchiaGB, MärchenSagen1858*:3 (bra.); b) l jìa ite e fora da sia sales e l jìa a spas can e olà che l volea. l ʒ̉ia ite e fora da sia seles e l ʒ̉ia a spas kan e olà ke el volea. BrunelG, Cianbolpin1866:24 (caz.).

spas (gad., mar., fas., caz., bra., fod.) ↦ spas2.

spasemo (amp.) ↦ spiso.

spaso (amp.) ↦ spas2.

spaternora Ⓔ deriv. di pate(r)noster (EWD 5, 205) 6 1838 spaternöres (AgreiterT, SënJan1838*-2013:246)
gad. spaternöra mar. spaternöra Badia spaternöra
s.f. Ⓜ spaternores
corona di grani che si usa per accompagnare la recitazione del rosario (gad. A 1879; Ma 1950; P/P 1966; V/P 1998) Ⓘ rosario Ⓓ Rosenkranz ◇ a) T’âs denant madër ligrëza / Con vicí, sanc y spaternöres; / Al ne t’á porchël mai fat tristëza, / Y al ne t’an röará, canche te möres. T’ aas dönant ma der ligrezza / Con vitschi, sangt i spaternōres; / Al nö ta porchel mai fat tristezza, / I al nö tang röarà, chanche tö mōres. AgreiterT, SënJan1838*-2013:246 (mar.).

spaternöra (gad., mar., Badia) ↦ spaternora.

spatucé (gad.) ↦ patucé.

spaurí (gad., Badia) ↦ spaurì.

spaurì Ⓔ *PAURĪRE (da PAVOR) (Gsell 1996b:243) 6 1878 spaurì (DeclaraJM, SantaGenofefa1878:100)
gad. spaurí Badia spaurí grd. spaurì fas. spaurir fod. spaurì
v.tr. Ⓜ spauresc
incutere spavento, mettere paura (gad. P/P 1966, grd. G 1879; G 1923; L 1933; Ma 1953; F 2002, fas. R 1914/99; DILF 2013, fod. Pz 1989) Ⓘ spaventare, fare paura Ⓓ erschrecken