Piya’dan Günümüze Zazalar
Bütün aydınlanma hareketleri küçük bir kıvılcımla başlar ve bu kıvılcımlar toplumsal bir tabana ulaştıklarında büyük bir aleve dönüşürler.
1980´lerin ortalarında Zaza dil ve kültür dergisi Ayre ( Değirmen) ile başlayan sürecin devamında, Zaza Ulusal gerçekliğini bütün yönleriyle ortaya koyan Piya (birlikte) dergisi Zazalar açısından aydınlanmanın ilk kıvılcımıdır.
İsveç´te E. Pamukçu Öncülüğünde Piya ile yükselen bu ilk kıvılcım, özellikle Almanya´da kısa sürede ciddi bir kitlesel tabana kavuşmuştu. Piya´nın ortaya koyduğu ´´Zazalar bir Ulustur´´ fikriyatı, Zaza gerçeğine ışık tutarken, tekçi-dayatmacı siyasi çevrelerin mevcut otoritelerinide sarsıyordu.
´´Pêro bırayê pêyê, alevi u sunniyan; wa bıcewiyo piyabestina Zazayan.´´ (Hepsi birbirinin kardeşidir, alevi ve sunniler; Yaşasın Zazaların birliği.)
´´Biz Alevisiyle, Sunnisiyle Gümüşhane´den Adıyaman´a ÜÇ MILYONLUK BİR HALKIZ.´´
(Piya dergisi, sayı. 9, 1989)
´´Verniya maya mara asena Roşnberiyx nıkara ma mısnenê Çımanê bolna akenê
Êyê qandê welati cefa kenê”
´´Geleceğimiz (önümüz) bizden gözüküyor / Aydınlarımız şimdiden gösteriyorlar / Çoğunun gözlerini açıyorlar / Ülkeleri için cefa çekiyorlar.´´
Zerweş Serhad ( Remzi saraç) Piya dergisi. sayı.3, 1988
´´Piya´yı Zazaların bulunduğu her yere, Zazalarla ilgilenen herkese Ulaştır.´´
(Piya dergisi / sayı.9 / 1989)
Bu ilk kıvılcımlar kısa sürede Almanya´da ilk Zaza derneğinin kuruluşunu sağlamış ve Zazalar her Siyasal-Sosyal alanda kendi Ulusal kimlikleriyle var olmaya başlamışlardır.
(Piya öncesi) Piya öncesi, ´´Zazalar bir Ulustur´´ fikriyatını savunan ve bu yönde bir girişimde bulunmuş, herhangi bir yayın organı veya örgütlü gruptan söz etmek mümkün değildir.
Fakat Piya öncesi Zazalar tarafından dil-kültür eksenli bazı girişimlerde olmuştur.
1898, Hani’li „Ehmedê Xasi“ tarafından „Mewludê Nebi“ Zazaca edebi bir eser yayınlandı.
1960 yılında Vartolu Zazalar NEWE (Yeni) adında bir sayı, dergi çıkardılar.
1965 yılında Ankara’da Yılmaz Güney’in de içinde bulunduğu Siverekli öğrenciler „Kormışkan“ adında bir dergi çıkardılar. Kaç sayı çıkarıldığı tam bilinmiyor.
Zazaları Kürt sayan siyasi bakış açısına hizmet edenlerde Zazaca yazmışlardır fakat bunlar genelde Zazaların Ulusal anlamda ortaya çıkmalarını engelleyen girişimlerdi.
Piya´nın her sayısı bu çevrelerde deprem etkisi yaratırken, Kürt-Türk siyasi örgütlerine hizmet eden Zaza kökenli aydın ve yurtseverlerde de kopuşlara neden oluyordu. Bugünde var olan ve Kürt Ulusalcılığına hizmet eden ´´VATE´´ gurubu da Zaza aydınlanmasının büyümesine karşı duyulan endişenin ürünüdür. ´´Raştiye dergisi, E. Pamukçu´nun ortaya attığı Kürtlerin ´´ Zazaistanı Türklerle birlikte işgal ettikleri yolundaki safsatalara sahip çıkarak, Zaza-Kurmanç düşmanlığı yaratmak konusunda H. başbuğ´u dahi geride bıraktı.´´ Vatan güneşi; Sayı 8, Malmısanıj ile yapılan röportajdan. Malmısanıj, Vate gurubunun kurucusudur.
Piya öncesi; farklı bir girişim olan Kızıl yol dergisinden de söz etmek gerekir. Kızıl yol her ne kadar Zazaları bir ulus olarak ortaya koymaktan yoksun olsada Zazaca-Türkçe kelimelere yer verilmiş olması önemlidir. Kızıl yol´un Ulus tanımı, ´´Anadolu Alevistan Ulusunun kendi kader tayin hakkı tanınmaksızın, Türkiye´de ve Kürdistanda devrim olanaksızdır.´´ ´´Anadolu Alevileri ırken Fars olup İran horosan´ından göç ederek 8. yüzyılda Anadoluya yerleşmişlerdir.
Kızıl yol´da dil tanımı; ´´Anadolu Alevistanında halk dili olarak çoğunlukla Zazaca (Dersimce) konuşulmaktadır.´´
(Kızıl yol dergisi. sayı.3 1984)
Zazaları bir Ulus ve Zazacayı akedemik anlamda ele almaktan yoksun olmasına rağmen, Türkçe, Farça, Zazaca sözcüklere yer verilmesi tarihsel açıdan önemlidir.
(Piya sonrası Avrupa)
Piya´nın kıvılcımları ile İsveç-Almanya ekseninde her gün biraz daha gelişen Zaza ulusal bilinci, Almanya´da 1989 yılında ilk Zaza derneğini ortaya çıkarmış; İsveç´te Zaza aydınları tarafından 1990´ların ortalarında tamamı Zazaca olan ´´Kormışkan´´ dergisi yayınlanırken, Almaya´da ´´Raştiye´´ daha sonra ´´Ware´´ dergileri yayınlanıyordu. Bu dergiler etrafında yoğunlaşan kitle her yıl büyük kitlelerin katıldığı ´´Veyve Kıtavu´´ (Kıtabların düğünü) etkinlikleriyle adeta şahlanıyordu.
1996 yılında Zaza aydın ve yurtseverleri Zaza halkının etkin-demokratik hareketi SERBESTİYE´yi kurdular ve kuruluş amaç ve hedeflerini 1997-8 bir çok dilde serbestiye dergisinde yayınladılar.
1998 yılında Almanya’nın Mannheim şehrinde Zaza derneği “BONÊ KULTURÊ MA e.V., ZAZA KULTURHAUS e.V kuruldu.
Zaza aydınları 20O0´lerin başlarında da Zazapress, Çıme, Venge Zazaistani dergileriyle kitlelere ulaşmaya devam ettiler..
2004 yılında Almanya´nın Frankfurt şehrinde Zazaca üzerine Akedemik çalışmalar yapan, Enstituyê Zazaki kuruldu.
Bu gelişmeler ekseninde onlarca Zazaca eser yazıldı ve akedemik çalışmalar yapıldı. Bu değerli çalışmalar günümüze kadar devam etti, en son 2013 yılında merkezi Frankfurt´ta bulunan Cematê Zazayanê Almanya derneği kuruldu. Kısıtlı imkanlarıyla Avrupa´da önemli başarılara imza atan bütün Zaza Aydın ve yurtseverleri özverili çalışmalarına devam etmektedirler.
İnternetin yaygınlaşmasıyla, özellikle iletişim noktasında dünya genelinde devrimsel gelişmeler yaşandı ve iletişim inanılmaz boyutlara ulaşınca.,
Avrupa´da varolan 20 yıllık birikimde bu olanaklardan yararlanılarak 2007-8 yıllarında ülke´ye kanalize olmaya başlandı.
( Ülke´de 2008-2018 )
2008-9
-İstanbul’da ´´Vejiyayisê Tiji´´ Tij yayınevi kuruldu ve önemli sayıda Zazaca kitaplara imzasını attı. -Tamamı Zazaca olan, Edebiyat ve felsefe dergisi Miraz yayın hayatına başladı.
2011 -İstanbul´da ilk Zaza dil ve kültür derneği (Zaza-der) kuruldu. -Bingöl Üniversitesi bünyesinde Zaza dili ve edebiyatı anabilim dalı kuruldu ve ilk defa ´´Uluslararası Zaza dil sempozyomu´´ düzenlendi ve sonrasında 2012 yılında da ´´Uluslararası Zaza Tarihi ve kültürü Sempozyumu´´ düzenlendi.
2012 -Zazalar ilk defa kitlesel olarak, İstanbul´da ´´Zazaca´ya özgürlük´´ yürüyüşü yaptılar. -Zaza dili ve kültürü dergisi Zazana yayın hayatına başladı.
2013 -Munzur Üniversitesi Zaza Dili ve Edebiyatı bölümü açıldı.
-Bingöl Zaza Dil Kültür ve Tarih Derneği kuruldu.
– Bingöl Zaza Dil Kültür ve Tarih Derneği, İstanbul Zaza-Der ve Almanya’da faaliyet gösteren Zaza Gemeinde in Deutschlan’ın organizesiyle Bingöl´de “Zaza Dil Festivali” düzenlendi.
2014
-Diyarbakır Zaza derneği kuruldu. -Tamamı Zazaca olan Vengê Welatê Zazayan Gazetesi yayın hayatına başladı.
2015
-Bingöl Zaza dil-der tarafından tamamı Zazacan olan WISAR dergisi yayın hayatına başladı.
2016
-Tamamı Zazaca olan edebiyat ve folklor dergisi VİR Yayın hayatına başladı.
2017
-İngiltere’de “Britain Zaza Association” Britanya Zaza Derneği kuruldu.
-Dezab- Zubiyayena Demokratika Zazayan (Demokratik Zaza birliği) kuruldu.
-Zaza partisi için ilk defa başvuru yapıldı. (başvuru kabul edilmedi)
Ve Zaza aydınlarının Piya´nın ortaya çıkardığı ilk kıvılcımları kitlesel bir aleve dönüştürme gayretleri günümüzde de devam ediyor…
(2018 biterken Son Durum) Zaza halkının aydınlanma sürecini; Asırlarca keşfedilmeyi bekleyen bir medeniyete dair ilk bulguların ortaya çıkarılmasına benzetiyorum, Piya bu medeniyetin ortaya çıkmasına dair Zaza halkının üzerindeki ölü toprağa bir arkeolog bilinciyle ilk dokunandır. Ve 30 yılı aşkın bir süredir Zaza aydın ve yurtseverleri benzer dokunuşlarla, bu medeniyetin (Zaza gerçeğinin) daha fazla ortaya çıkmasını sağlamışlardır. 2018 biterken, Zaza halkının içinde bulunduğu durumu, Kazıyı yapan arkeologların (Zaza aydınları) Bu medeniyete (Zaza halkı) dair bütün yapıları henüz tam olarak ortaya çıkaramadıkları gibi yapının büyük bir kısmında ölü toprağa henüz hiç dokunmamışlardır.
Zaza aydın ve yurtseverleri; Zaza halkını aydınlatma mücadelesi verirken, bütün kesimlerin iştahını kabartan bu medeniyeti yerli-yabancı tarihi eser kaçakcılarına ve bilinçli, bilinçsiz bunlara hizmet eden yerli işbirlikçilere karşıda mücadele etmektediler..
-İstanbul Zaza-Der, Bilgöl Dil-Der, Diyabakır Zaza Derneği, İngiltere Zaza Derneği kurumsal faliyetlerine devam etmektedirler.
-Zazana dernegisi, Vir dernegisi yayınlanmaya devam ediyorlar.
-Almanya ZazaDemati derneği ve Zazaki Enstitü´ sü çalışmaları devam etmektedir.
-Dezab- Demokratik Zaza irliği çalışmaları devam ediyor.
Ek.
2018’de çokça dillendirilen bir sorunada açıklık getireyim.
Dışarıdan bakıldığında, Zaza aydın ve yurtseverleri arasında bir dağınıklık, kopukluk var gibi gözükmekte, Zaza meselesine yeni dahil olmuş ve 30 yıllık çalışmalardan haberdar olmayan Zazalarımız bu durumdan haklı olarak şikayet etmektedirler. Aslında ortada bir dağınıklık veya kopukluk yoktur sadece Piya ile ortaya konan ölü toprağa dokunma bilincinden yoksun, farklı siyasi çevrelere (türk-kürt ulusalcıları) hizmet eden ve bu siyasi çevrelerden kişisel menfaat elde etmek isteyenlerin kendilerince Zaza meselesinde taraf olmalarından kaynaklı bir durumdur. Oysa Zaza meselesi 30 yılda yapılan çalışmalar ve ortaya konan değerlerle belirli ilkeler üzerine oturtulmuştur.
Bugün Zaza aydın ve yurtseverlerinin Umudu her zamankinden daha diridir. Ve Zaza gençleri 20 yıllık birikimin ürünü olan değerlere bu perspektifte sahip çıktıkça ve ilerledikçe, Piya´nın ortaya çıkardığı kıvılcımlar toplumsal tabanda daha fazla zemin bulacak ve Zaza Ulusal bilinci noktasında alevlere dönüşecektir..
Roşnberé şarê tersanok bé, şar bındestira nêşeno bıreyo..
Halkın aydınları korkak olursa, halk sömürülmekten / ezilmekten kurtulamaz..
Çıme edit
- Nuştekar:Ali Meymandar