Professer Gion Antoni Bühler

by Giacun Hasper Muoth

Motto: Magnum voluisse – sat est.¹

[[Datoteca:.jpg]]

A la testa da quest volum da las ‹Annalas› stat il purtret da noss meritaivel president Gion Antoni Bühler da Domat, professer da la scola chantunala a Cuira, il qual è quest onn, la vigilgia da Nadal, nunspetgadamain en consequenza da la dagutta spartì da questa vita mundana en la vegliadetgna da 72 onns e 2 mais. Sias restanzas terrestras ruaussan da preschent en il terratsch dal santeri catolic a Cuira; ma nossas ‹Annalas› han la sontga obligaziun da conservar cun pietad particularmain la memoria da quai ch’il defunct ha durant sia vita lunga ed activa operà ed effectuà per il mantegniment e per il svilup da la lingua retorumantscha.

Origin ed activitad professiunala

Gion Antoni Bühler, il segund figl da Christian Balzer Bühler ed Antonia Caluori, è naschì a Domat ils 20 d’october 1825. Ses bab è stà blers onns da sia vita magister ed organist a Domat; er ses tat aveva onns ora sunà l’orgla ed era stà il primchantadur da ses vitg natal, ed in auter antecessur ha scrit ina cronica da la perioda dals Franzos da 1799 ch’è deplorablamain ida a perder. Pia giascheva gia en la parentella da noss Bühler ina tscherta premura per ils studis e particularmain in talent musical natiral ch’è er sa manifestà tar el, tar ses fragliuns e ses descendents. Questa disposiziun da la famiglia Bühler è anc sa fortifitgada sut l’influenza da la vieuta politica e sociala ch’è arrivada en l’Europa civilisada gist l’onn che noss Gion A. è naschì. Quest onn è numnadamain sa dissolvida l’uschenumnada Sontga Allianza dals potentats despotics da l’Europa, e cun la sepultura da quella ha cumenzà per ils pievels da la Germania, Frantscha, Italia e Svizra ina nova perioda da svilup democratic.

Er noss chantun ha prendì part da quella.

Il 1829 ha noss Cussegl grond tschentà si cun spezial reguard a las scolas dal pievel in Cussegl d’educaziun; il medem onn han patriots grischuns premurads fundà la Societad da lectura cun il scopo da stgaffir ina biblioteca per l’ulteriura cultivaziun dals studegiads tranter ils Grischuns.

Or da questa societad da lectura èn naschidas il 1830 la Societad evangelica da scola ed il 1832 la Societad catolica da scola. La finamira da questas duas societads era da promover l’instrucziun ed educaziun dal pievel cumin tras la scola e tras buna lectura. – Las duas societads han fitg gronds merits en quel grà. Ellas han en emprima lingia schendrà e propagà tranter noss pievel la premura ed il tschaffen per ils studis, han organisà en las regiuns ruralas ils fatgs da scola sin nov fundament, han procurà a las scolas excellents cudeschs d’instrucziun e la finala er gì quità da porscher als creschids ina lectura sauna ed edifitganta. L’entusiassem per la scola ch’era naschì en consequenza da l’operar da las duas societads tranter bleras famiglias grischunas, para er d’avair tschiffà ils geniturs da noss G.A. Bühler e vegn bain ad esser stada la raschun fundamentala che questa famiglia purila ha concepì e prosequì cun perseveranza il patratg da laschar studegiar ses dus figls, enstagl da retegnair quels a chasa tar las lavuras da l’agricultura.

Il figl vegl ha studegià medischina, betg teologia sco ch’igl era uschiglio usità tranter ils purs, ed è mort pir avant paucs onns en Calanca sco medi da vallada; il giuven, noss G. Antoni, è daventà scolast.

Da quel temp fluriva ultra da la scola chantunala refurmada en l’anteriura claustra da s. Nicolai a Cuira² er ina scola chantunala catolica en las localitads da l’anteriura claustra da S. Gliezi.

Quellas duas scolas chantunalas cumpigliavan per l’ina mintgamai in curs gimnasial da sis onns, e per l’autra in curs real da trais onns. Ils discipels dal curs real daventavan per ordinari scolasts. Noss G.A. Bühler ha l’emprim absolvì cun bun success quest curs real a S. Gliezi ed è alura (1845) en la vita pratica sco scolast. Tranter ils discipels da questa scola reala da S. Gliezi ch’han pauc suenter fatg là lur studis ed èn pli tard sa deditgads a la scola populara, meritan menziun il posteriur directur da noss seminari scolastic M. Caminada, in meritaivel educatur ed autur da differents buns cudeschs da scola, ed Alexius Jost.

*

Avend bandunà S. Gliezi, ha noss Bühler dà l’emprim onn scola sin la Sursaissa tudestga, nua ch’el ha probablamain er fatg l’emprima enconuschientscha cun sia consorta futura. L’auter onn è el daventà magister privat en la famiglia da mastral Lombris a Sumvitg. Quella famiglia aveva da vegl ennà l’isanza da tegnair in scolast privat en chasa, uschè spert che ses uffants eran en la vegliadetgna da frequentar la scola. Quella scola privata, che cultivava particularmain il tudestg, senza dentant negliger il rumantsch, vegniva alura er frequentada d’uffants d’anc autras famiglias che stevan cun ils Lombris en relaziuns amicablas. Per il giuven scolast Bühler èsi stà in bun attestat, tant areguard ses intelletg e sia capacitad sco scolast sco er da ses sa cuntegnair a Sursaissa ed utrò d’esser vegnì clamà sco magister en quella famiglia fitg onurada, e ses discipels da quella perioda han alura er consequentamain adina demussà visavi lur anteriur magister ina particulara veneraziun. –

Da lezzas uras aveva in tschert Gartmann da Vignogn (Lumnezia) fundà a Glion sco chapitala da la Surselva cun agid dals signurs³ Rapp, Sauter e Schmid, fugitivs tudestgs d’anno 1848, in institut privat, particularmain per Grischuns rumantschs che vulevan emprender il tudestg necessari.

Igl era quai ina fundaziun per part speculativa e per part ideala; a ses fundatur aveva en scadin cas l’avaina poetica ed ideala da ses spiert dà l’inspiraziun e fatg il quint e betg il spiert speculativ. Sche Gartmann aveva spetgà da far cun sia scola ina fatschenta, da qua tras gudagnar daners da sterner e vegnir ritg – quai ch’era tant da lezzas uras sco da preschent tuttavia pussaivel tranter la glieud main ranvera dals chantuns svizzers da naziun franzosa e tudestga – sche era el totalmain sa sbaglià concernent nossa populaziun rumantscha. Cun vender agl e tschagulas, fautschs e furtgas etc. sa laschava da lezzas uras pelvaira far fatschentas en Surselva, ma mai e pli mai cun ina scola privata, la quala intendeva l’instrucziun dal pievel.

L’institut Gartmann aveva dal reminent davos dies anc divers buns patriots sursilvans ch’avevan medemamain stimulà Gartmann tar si’interpresa. E quels patriots han pli tard sco societad er anc manà vinavant la scola privata catolica a Glion per divers onns, suenter che Gartmann ha gì abditgà.

Ils onns 1849–1851 ha uss Bühler operà en quest institut Gartmann a Glion. Il 1847 era el entant sa maridà cun Maria Catrina Schwarz da la Sursaissa tudestga (aclaun da Cahantscha). El aveva pia ina dunna e prest er uffants e per quella raschun er pli gronds basegns e quitads. Ma l’institut Gartmann pajava ses magisters be malamain. Il directur sez dependeva dal pajament dals scolars da ses institut. Quels pajavan in pitschen import, e blers geniturs anc quel be navidas e plaun, ni nagut dal tut, da maniera ch’il directur, che n’era dal reminent betg suffizientamain economic, era sez cuntinuadamain en fatalitads. Ses scolasts subalterns na survegnivan betg exactamain lur pajaglia e stuevan il davos temp esser bain cuntents, sche Gartmann prendeva mintgatant in da tschintg francs or da giaglioffa e deva quel ad els sco pajament a saldo. Sut talas circumstanzas avevi num d’avair quità e da pudair gudagnar supplementarmain cun uras privatas da musica etc. e particularmain d’avar ina dunna spargnusa per pudair sa trair vi. Bühler ha pia tschertgà in’autra plazza ed è il 1851/52 stà scolast a Bonaduz cun la paja da 6 fl. (10.20 fr.) ad emna, inclus l’abitaziun e la laina.

*

En il fratemp eran las autoritads chantunalas vegnidas rendidas attentas a la premura ed ils talents da Bühler, e perquai ha il cussegl d’educaziun emploià el a la scola chantunala fusiunada da Cuira sco magister substitut per il termin da 1852–1854. Durant quella perioda ha el dà instrucziun da musica al seminari scolastic. Ils onns 1854–1856 ha el operà a la scola claustrala da Mustér che fascheva da lezzas uras concurrenza sco scola catolica cun la scola chantunala paritetica da Cuira; el è alura puspè returnà ils onns 1856–1859 a Glion, l’emprim anc ina giada sut la direcziun da Gartmann, alura sco emploià da la societad sursilvana ch’aveva surpiglià la scola privata catolica da Glion che Gartmann aveva laschà enavos entras si’abdicaziun. Ses successur en quest institut è stà Alexius Jost, pli tard ed anc da preschent professer a Cuira.

Durant la segunda perioda a Glion fascheva Bühler, inquietà entras il creschament cuntinuà da sia famiglia, sco bun bab da chasa cuntinuadamain plans co vegnir tar ina meglra subsistenza. Il 1856 vuleva el fundar ina scola per Talians che duevan emprender tudestg, ubain en il chastè da Razén ni en quel da Rehanau, ed era en quest connex gia entrà en tractativas cun ils possessurs dals chastels numnads. In temp intendeva el er d’emigrar en l’America. S’accurschend che ses talent musical sa laschass realisar, vuleva el cultivar quel; ma el na possedeva anc nagin clavazin. Qua è el sa gidà en sequenta maniera: El ha emess obligaziuns (aczias) à 10 frs. per pudair cumprar in clavazin per 600 frs., s’obligond da pajar enavos quests imports cun il tschains vitiers entaifer in tschert termin. Amis ed enconuschents han prendì questas aczias. Bühler è il 1858 vegnì en possess d’in clavazin ed ha conscienziusamain pajà enavos tut.

Il 1858 è stà scrit or ina plazza da magister da musica a la scola da Muri. Bühler è sa rendì ad Aarau a l’examen pretendì per quella plazza ed ha fatg quel ensemen cun Käslin (pli tard professer da chant e musica a Cuira ed ad Aarau) ed anc in terz. Per la teoria ha el survegnì la medema nota sco ils dus auters (Käslin vegniva d’in conservatori), ma en il sunar avevan ils dus auters meglra pratica.

La plazza a Muri ha per quella giada survegnì il terz concurrent, er betg Käslin. Bühler aveva dentant cumprovà ch’el, schegea mo autodidact e fin l’ultim temp senza clavazin, saja capavel da concurrer cun auters musicants da scolas superiuras. Durant sia perioda da substitut a al scola chantunala da Cuira (1852–1854) avevan commembers dal Cussegl d’educaziun (cusseglier naziunal Alois de Latour etc.) savens declerà che Bühler duaja s’annunziar sch’i vegnia insacura libra ina plazza subalterna a Cuira.

Essend quai il cas il 1859, sche ha Bühler candidà ed è lura er vegnì elegì sco professer a Cuira e suenter cuntinuadamain vegnì confirmà e restà qua fin il di da sia mort.

Durant quests ultims 36 onns è Bühler stà l’emprim in temp moderatur dal seminari scolastic ed ha provedì là l’instrucziun en la metodica; silsuenter ha el oravant tut dà l’instrucziun da tudestg per ils scolars rumantschs e talians da las duas emprimas classas bassas, quint e calligrafia en las medemas classas, chant e musica instrumentala e surtut ils onns 1867–1895 er rumantsch per ils seminarists.

Sia metoda era ordvart pratica e particularmain en l’instrucziun tudestga dal tuttafatg commensuradas a nossas relaziuns poliglottas singularas. –

Durant ils onns 1842–1845 era el stà a la scola chantunala catolica da s. Gliezi il scolar da ses posteriur collega prof. dr. Geers, il linguist erudit en las linguas veglias e germanist profundissim. Tar quel ha Bühler emprendì vairamain da fundament las furmas difficultusas da la flexiun e construcziun tudestga. Bühler enconuscheva la grammatica speziala da la lingua tudestga e chapiva er da mussar quella a ses scolars. Ses discipels avevan a la fin dal curs per regla surventschì las difficultads da la declinaziun, conjugaziun e construcziun tudestga, uschiglio in stgarpitsch perpeten per ils Rumantschs e Talians cur ch’els duain scriver e discurrer correctamain tudestg. Quests success sa lascha constatar tar la gronda part da ses scolars, e tschients da quels sa regorda anc da preschent cun engraziament da si’instrucziun fundamentala. Sia buna metoda en quint contribuiva el sez particularmain a ses mussader dr. Klinkhardt, dal medem temp er directur da la scola.

*

En musica aveva gist da lezs onns il renumà cumponist dr. Held, ses collega posteriur a la scola chantunala ed ultra da quai ami particular, fautur e promotur, instruì ed inspirà el. Per la musica ha el perquai, bain er en consequenza d’in talent tradiziunal e d’ina predilecziun ertada da ses vegls, durant si’entira vita mantegnì in grond entusiassem. Ses sforzs da quellas varts avain nus gia descrit.

Dapi il 1859 ha el onns or dà lecziuns uffizialas da chant e musica a la scola chantunala, organisà ed instruì il corps instrumental da noss cadets, ultra da quai gidà a fundar e dirigì differentas societads da chant a Cuira (il Männerchor, il Frohsinn, l’Uniun da chant rumantsch etc.) e la finala fundà e dirigì la societad da musica instrumentala da Cuira, numnada la Harmonia, ch’exista anc uss, schegea daditg sut autra direcziun. El sunava bunamain tut ils instruments e differents fitg bain. Gia il 1859 è el stà directur da la musica dal regiment grischun ch’ha stuì pertgirar ils cunfins en la Val Müstair (per mantegnair la neutralitad visavi l’Italia e l’Austria).

Sin viadi è el cun sia musica stà a Zernez en quartier tar il bab da noss derschader federal D. Bezzola ch’è mort anc avant Bühler. Quel raquintava cun predilecziun, co ch’il mattet Bezzola era l’entira saira enturn el per far sunar, ed haja l’auter di accumpagnà la musica fin il Fuorn. –

Per il chant rumantsch ch’el vuleva dasdar e cultivar particularmain ha el publitgà: ‹Canzuns de scola etc.› (1857), ‹Canzuns a 4 vuschs per il chor viril› (1865), ‹Collecziun de chanzuns per il chor mixt› (1870), ‹Novas chanzuns per il chor viril› (1878). Tranter quellas chanzuns, il text da las qualas èn per part translaziuns adattadas a las melodias medemamain emprestadas, per part agens products originals ni poesias d’auters auturs, existan er diversas melodias ch’el ha sez cumponì. Tranter auter èn qua da relevar si’excellenta cumposiziun da la chanzun da plevon G. Camihêl ‹Tier l’ujarra, tier l’ujarra mein nus ussa, cars Grischuns› en il cudeschet da 1865; er en il davos cudeschet sa chattan pliras da sias cumposiziuns melodiusas. Davart ses talent musical s’expriman dal reminent a chaschun da sia mort duas autoritads renconuschidas en fatgs da musica cun gronda distincziun, numnadamain:

La ‹Schweizerische Zeitschrift für Gesang und Musik› a Son Gagl (redacziun dr. O. Lüning) en nr. 5. E professer O. Barblan a Genevra, il parairi dal qual jau lasch suandar qua in extenso:

Signur professer G.A. Bühler sco cumponist

Mes stimà magister d’antruras e collega da pli tard è s’occupà a moda intensiva e passiunada cun la musica. Jau ma regord che m’era dà en egl a chaschun d’ina emprova al seminari da magisters co ch’el tutgava las tastas a moda loma e precisa. Aveva jau lezza giada sco scolar gì plitost a moda inconscienta l’impressiun ch’i sa tractia d’ina natira musicala, sche sa cumprova quai uss cun repassar cumposiziuns dal defunct. Jau hai rasà or davant mai tocs per clavazin, chors virils, chanzuns d’uffants e tocs per musica d’armonia. Jau prend sut la marella ils tocs per clavazin e per chors, damai che quels èn adattads il meglier per dar giu mes parairi. Quests emprims èn inspirads da Mozart e surtut da Haydn, quai che tradescha gia in gust orientà al nobel. Quai è da renconuscher tant pli ch’il cumponist aveva giudì be in’instrucziun da musica minimala ed era plitost autodidact. I sa lascha constatar en ils tocs da clavazin in progress. Uschia è l’andante cun variaziuns or da l’ultim carnet scrit bundant pli segir e cun dapli inschign e concepì a moda pli gracila ch’ils emprims tocs. Reussids il meglier e faschond l’impressiun la pli frestga èn però ils tocs per chors virils e surtut las chanzuns d’uffants. Tranter quests emprims èn da far resortir: ‹Guerra e Pasch›, ‹Increschentüna del fugitiv›, ‹Cara patria›, ‹Alla festa de cant a Villa 1878›, ‹Instabilitad› ed ‹Il referendum›, in toc da qualitad umoristica. Tranter las chanzuns d’uffants menziunain nus: ‹Die Lilie›, ‹Geschwisterliebe› surtut il ‹Berglied›. Quest’ultima chanzun è quasi senza macla e cumponida tras e tras a moda fitg fina e sonora. Quella pudess senz’auter derivar da la plima d’in cumponist rutinà e talentà ch’ha giudì ina vasta furmaziun. Da tut quai vegn jau a la conclusiun che signur professer Bühler aveva vasts talents cumpositorics e ch’al ha be mancà la chaschun ed il temp per pudair manar quels a la madirezza.

Otto Barblan, Genevra, ils 26 da favrer 1898

A rapport d’in auter art che noss Bühler mussava a ses scolars da la scola chantunala, numnadamain la calligrafia, avain nus qua mo da relatar ch’el vegniva considerà suffizientamain capavel en quel per vegnir duvrà per ordinari sco expert da scrittiras cur ch’i sa tractava d’eruir la moda da scriver d’ina persuna accusada davant dretgira da falsificaziun.

La dretgira chantunala, las dretgiras districtualas e cirquitalas da noss ed auters chantuns vischins han en quest grà fitg savens consultà noss Bühler; quai cumprova tant sia capacitad sco er sia conscienziusadad sco expert.

Da l'emprim svilup da la litteratura e pressa rumantscha a l'idea da la fusiun dals dialects rumantschs

Ma l’interess primar da nossas ‹Annalas› è da descriver l’activitad da noss Bühler sco autur rumantsch, e da quel vulain nus discurrer uss.

Nossa litteratura rumantscha stampada cumenza cun la refurmaziun religiusa dal 16avel tschientaner.

Gia da l’entschatta davent serva quella ad intents absolutamain pratics. Da cultivar nossa lingua en in senn artistic, en medema moda sco che vegnivan cultivads il grec e latin e pli tard il talian e franzos, na laschava nagin vegnir endament tar nus da lezzas uras.

Ils products da litteratura rumantscha promovids a la stampa n’intendevan nagut auter che da servir a la propagaziun ed a la conservaziun dals princips da la refurma religiusa. In auter ideal artistic n’existiva anc betg. Perquai sa restrenschan tuttas publicaziuns rumantschas da lezza perioda a versiuns da tals cudeschs tudestgs, latins etc. che pudeva servir a quest intent, sco er exempel catechissems (1552 e 1601) che cuntegnevan medemamain ina fibla (taevla) per emprender da leger e scriver; versiuns dal Nov Testament (1560 e 1648); la versiun da la Bibla entira, cudeschs da chanzuns religiusa (psalms da David da Chiampell, 1565, e ‹Sulaz dil pievel Giuven› da Stephan Gabriel, 1612), cudeschs d’uraziun e da cuntraversas etc. –

Vesend il success da talas scrittiras per la refurma, han ils catolics da lur vart empruvà da gudagnar il pievel per lur princips cun sumegliants products litterars en lingua rumantsch, sco per exempel catechissems, cudeschs da legendas (‹La Glisch sin igl candalier envidada› da p. Zacharias da Salò, 1685), cun cudeschs d’uraziun, cudeschs da chanzuns religiusas (la ‹Consolaziun dell’olma devoziusa›), cun tractats e cuntraversas da polemica religiusa etc.

Essend uschia naschida en consequenza da l’occupaziun cun la taevla ed ils catechissems e cun la lectura dal Nov e Veder Testament etc. ina spezia da scola populara, è quella dapi il 18avel tschientaner s’occupada d’anc duas autras chaussas, puspè eminentamain praticas, numnadamain dal studi da la lingua tudestga, necessari per nossas relaziuns, e dal quint. Perquai producescha la stampa durant il 18avel ed a l’entschatta dal 19avel tschientaner ultra dals cudeschs da caracter religius anc diversas grammaticas per emprender tudestg ed uschenumnads cudeschs per emprender da quintar.⁴ Da medema natira è er anc stada la ‹Curta instrucziun per emprender il lungatg tudesc› che Bühler ha publitgà il 1861, in’ovretta ch’ha dal reminent rendì fitg buns servetschs a noss Rumantschs dal circul renan e vegn anc adina duvrada.

*

Ma entant avevan dapertut las ideas dal naziunalissem prendì possess dals megliers cors e da las grondas intelligenzas tranter ils pievels da l’Europa civilisada. Las ideas dal naziunalissem pretendeva en particular la cultivaziun ed il svilup da la lingua materna e sia litteratura. Qua tras vulevan quellas dasdar plaun a plaun tranter ils oriunds da la medema lingua (vul dir tranter las naziuns) in patriotissem general ed ina pli gronda premura per il bainstar ed il svilup da tut ils cumpatriots: patrun e famegl, nobel e betg nobel, ritg e pauper. Sin champ politic persequitava il naziunalissem er l’organisaziun dals stadis tenor circuls naziunals e betg mo topografics.

Las ideas naziunalas han operà ed opereschan anc adina ferm en il corp da l’Europa ed han producì e produceschan da tuttas sorts effects – buns e nauschs. Il meglier è en scadin cas stà quel ch’ellas han promovì fermamain il svilup da las litteraturas naziunalas.

La cultivaziun da la lingua nativa è bain uschè natirala ch’ella ha existì da tut temp; ma en temps passadas avevan sulettamain ils Franzos, Spagnols, Englais e Talians cultivà lur linguas per amur da la lingua suenter l’exempel da las litteraturas anticas. La gronda naziun tudestga era pir arrivada per propi en il 18avel tschientaner a questa finamira, suenter blers emprovas invanas.

Tranter ils Grischuns è l’emprim giada il 1794, a chaschun da la Radunanza extraordinaria ch’è vegnida tegnida lez onn a Cuira per reveder la constituziun da las Trais Lias, puspè sa dasdà il spiert naziunal dals Rumantschs ed ha, en connex cun il conclus da la radunanza da reorganisar las scolas popularas, pretendì meglier resguard e pli intensiva cultivaziun da la lingua materna entaifer las scolas rumantschas.

La perioda ch’è suandada a quest conclus è però stada memia burascusa per l’execuziun da quel. Quai ch’è vegnì fatg da quellas varts per il rumantsch ils onns 1794–1830 etc. sa reducescha sin emprovas fatgas da tscherts buns cumpatriots ed ha gì in success local. – Pir l’activitad da las duas societads da scola ha, sco allegà survart, madirà megliers fritgs.

Las tendenzas democraticas en la politica dapi il 1830 han entant er schendrà la nova publicistica. Er noss Rumantschs han survegnì lur gasettas. L’emprima gasetta en nossa lingua è stada ‹Il Grischun Romonsch› (1836–1839).⁵

Docind quel però ideas in pau liberalas, sche ha la partida conservativa catolica fundà l’‹Amitg della Religiun e della Patria› (1838–1839) sco rival. La rivalitad da quellas duas partidas ha da qua ennà operà cuntinuadamain e schendrà, malgrà diversas tentativas da sa cunvegnir, mintgamai dus organs rumantschs en las valladas dal Rain.

Da vart conservativa existivan dal temp che Bühler ha cumenzà sia carriera ‹Igl Amitg dil Pievel› (1849–1856)⁶ ed a partir dal 1857 fin uss: ‹La (nova) Gasetta Romontscha› (redactur: professer Pl. Condrau); da vart liberala: ‹Il Romonsch› (1850–1852), alura ‹Il Grischun› (1856–1865) sut la schefredacziun da dus professers da la scola chantunala a Cuira, Nutt e Sgier.

Vi dal ‹Grischun› ha er noss Bühler cooperà. Il ‹Grischun› ha gì ils suandants successurs: ‹La Ligia Grischa› (1865–1873) sut la schefredacziun dad Alexander Balletta (a partir dal 1870), alura ‹Il Patriot› (1874–1882), e la finala ‹Il Sursilvan› (1883–1891).

Er per questas gasettas ha Bühler scrit mintgatant divers artitgels e schizunt – entant che lur redacturs cumadaivels faschevan vacanza –redigì divers numers da quellas cumplettamain, senza però sa maschadar pli fitg en la politica da partida. Ses princips politics eran conservativs; ma las tendenzas naziunalas da las gasettas rumantschas liberalas (l’uniun da tut ils Rumantschs) e sias amicablas relaziuns persunalas cun ils redacturs e promoturs da quellas giustifitgeschan suffizientamain quella participaziun. Bühler n’è dal reminent mai stà in campiun politic. – Ses ideal era da quellas uras la fusiun dals dialects rumantschs, ed el steva per consequenza da la vart nua ch’el quintava da chattar in pau sustegniment per sias ideas.

*

Tranter ils redacturs da nossas gasettas rumantschas è vegnì resentì sco emprim pli vivamain il basegn d’ina ortografia e grammatica rumantscha unifurma visavi la diversitad dals dialects. Tenor la teoria existiva pelvaira mo in pievel rumantsch grischun, ma tenor la veglia pratica eran qua divers dialects cun lur cudeschs stampads e legids dapi tschientaners, ed ultra da quai carteva in e scadin d’esser absolutamain perfetg en il rumantsch ch’era gea sia lingua materna, e pretendeva perquai che ses artitgels vegnian reproducids en la gasetta tale quale sco ch’el aveva stilisà e scrit quels. Quai chaschunava alura als redacturs, che vulevan natiralmain da lur vart er mantegnair ina tscherta unifurmitad e consequenza, difficultads insuperablas e svaris malempernaivels, e da quai è lura chapaivlamain naschì il giavisch da chattar insaco ina furma da scriver duvrabla e chapibla per l’entir pievel rumantscha, insumma da sviluppar ina lingua da scrittira rumantscha unifurma. Quai è stà l’origin da l’idea da la fusiun dals dialects rumantschs, per la quala particularmain Bühler ha pli tard sacrifitgà las bregias stentusas da si’occupaziun litterara. –

Gia ils emprims auturs rumantschs avevan resentì vivamain las difficultads da scriver rumantsch; gea in tudestg, il cronist Ägidius Tschudi (‹Alpisch Rhätien›, 1538), aveva schizunt declerà ch’i na saja betg pussaivel da scriver la lingua reto-etrusca u rumantscha, essend ils dialects memia differents in da l’auter. Ils auturs da la perioda da la refurmaziun (Bifrun, Chiampell, Gabriel etc.) n’avevan dentant betg sa laschà starmentar dal parairi da Tschudi e ristgà cun bun success lur versiuns dal Nov Testament e dals psalms da David, sa fundond sin lur dialects da Samedan-Bever e Susch, Flem e Glion cun resguardar ultra da quai autras furmas e pleds dals dialects da las vischnancas vischinas, ed uschia fundà linguas da scrittira ch’eran sa sviluppadas en las valladas principalas da noss chantun, resguardond pli e pli ils dialects da las vischnancas appartegnentas mintgamai a la cuntrada cunfinanta.

En la medema maniera era er ina tscherta lingua da scrittira per ils catolics sa sviluppada e vegnida cultivada sur tschientaners. Vrin e Cumbel (Balzer Alig, p. Zacharia de Salò) Mustér (la claustra) e Trun eran qua mintgamai stads ils centers determinants.

Dal temp che naschan nossas tendenzas d’ina fusiun generala, stuev’ins gia distinguer quatter ni tschintg linguas da scrittira rumantschas existentas: primo il ladin ch’era ultra da quai puspè dividì en il ladin da l’Engiadin’Ota e Bassa, secundo la lingua dal Rain ch’era sparì tenor las confessiuns en in rumantsch catolic e refurmà.

Il rumantsch refurmà sa fundava sin la veglia versiun da la Bibla ed aveva per consequenza conservà diversas veglias furmas rumantschas ch’ils catolics avevan emblidà dapi circa tschient onns⁷, per exempel il narrativ ed il futur simpel en la conjugaziun. Er a rapport dals pleds era la lingua refurmada stada pli conservativa e possedeva perquai anc bleras bunas expressiuns ch’ils catolics avevan remplazzà ubain tras pleds tudestgs ubain tras pleds emprestads dal franzos, talian (influenza dals chaputschins etc. – Tar ils refurmads existiva ultra da quai ina divergenza tranter ils auturs dal Rain Anteriur (la Foppa) e dal Rain Posteriur (Tumleastga, Muntogna e Schons). Ed ils catolics da la Surselva, ch’eran dal reminent er els en charplina, stevan en differents puncts linguistics puspè en discrepanza cun ils catolics da Surmeir e Surses ch’avevan dialects dal tuttafatg differents, che correspundevan plitost als dialects ladins, ed avevan medemamain cumenzà a scriver quels. –

Ultra da quai avevan gia oriundamain sulettamain ils auturs ladins⁸, ils quals sulets han per propi docì da tut temp il caracter naziunal retorumantsch, resentind che scrivend e discurrind rumantsch ins duaja sa spruvar da duvrar ina lingua netta e pura, eleganta e cultivada, concepì e pratitgà l’idea dal purissem, entant ch’ils auturs sursilvans, perfin ils Gabriels, avevan da tut temp laschà stgisar la dicziun e maschadà rumantsch e tudestg in tranter l’auter, ubain tenor il princip: quai è bun avunda, ni er cartend ch’in bun pled tudestg na dettia nagin donn al cuntegn rumantsch. Quai è stada da lezzas uras la situaziun da noss rumantsch, cur che noss gasettists han sentì sco emprims il basegn d’ina tscherta fusiun – e nà da qua chapesch’ins er tgunschamain las grondas difficultads d’ina tala. –

*

Renconuschend las relaziuns actualas, han perquai er las gasettas rumantschas primarmain betg intendì ina fusiun dals dialects en ina suletta lingua da scrittira, mabain mo vulì resguardar tut ils dialects scrits fin lura, e perquai reproducì da temp en temp artitgels en ils dialects scrits usitads, furmond uschia quasi in’allianza, ina lia da tut ils dialects rumantschs tenor la norma da la lia politica grischuna.

Las gasettas conservativas èn sa cuntentadas cun questa furma d’allianza tranter ils dialects rumantschs scrits.

Las gasettas liberalas han percunter per motivs pratics vulì unir tut ils Rumantschs en ina suletta lingua da scrittira, tant per stgaffir ed alimentar ina litteratura rumantscha independenta sco er per pudair dominar cun lur organ tut ils partisans. Quell’idea d’ina fusiun generala dals dialects rumantschs è l’emprim naschida tranter ils redacturs dal ‹Grischun›.

L’emprima manifestaziun pli energica da quest’idea è stada la fundaziun da la Societad retorumantscha dad anno 1863 entras Nuth, Sgier, Bühler etc.

L’intent principal da quella societad era da lezzas uras.

1. Collectar ed augmentar la litteratura rumantscha en interess dal pievel e da la lingua rumantscha;
2. fixar las leschas fundamentalas da la lingua rumantscha;
3. proveder las scolas rumantschas cun cudeschs che sajan scrits tenor ils medems princips grammaticals etc. –

Ins carteva fermamain da lezzas uras ch’i saja pussaivel da stgaffir cun fusiunar ils dialects ina suletta lingua da scrittira per tut ils Rumantschs dal chantun. En questa nova lingua da scrittira fusiunada duevan alura cumparair ils cudeschs da scola ed ils auters products litterars.

Per sa discurrer davart quests fatgs è stada radunada ils 28 da mars 1867 ina conferenza a Rehanau, nua ch’ils princips da la fusiun èn vegnids stabilids ed adoptads da la radunanza.

Tschentà si ils princips aveva oravant tut professer Bühler (da quel temp actuar da la societad), ed anc il medem onn ha el laschà cumparair ina periodica, il ‹Novellist›, tenor las reglas novas. Ma gia la fin dal 1868 ha Bühler stuì chalar cun sia redacziun dal ‹Novellist› per mancanza da sustegniment, suenter avair sacrifitgà per quest’interpresa 1000 frs. or da sia cassa.

*

La fusiun aveva da lezzas uras entupà da tuttas sorts impediments nunprevesids. –

Primo existivan gia dapi ils onns 1830, 1840 e 1850 divers buns cudeschs da scola en ils differents dialects principals, sco er gasettas, chalenders, cudeschs d’istorgettas etc. Il pievel era disà vi da quella lectura e moda da scriver e sa smirvegliava davaira in pau sur da las novas furmas e novs pleds da la lingua da fusiun. – Pli disfavuraivla è dentant stada la casualitad ch’ils dialects principals eran gist sa consolidads en in tschert stadi da fluriziun litterara. Il 1857 aveva mastral Zacharias Pallioppi scrit sia ‹Ortografia ed ortoepia› e reglà cun quest opus a moda stabla ils fatgs grammaticals da quest dialect. L’Engiadin’Ota scriveva dapi lura suenter las reglas da Pallioppi.

Il 1858 aveva p. Baseli Carigiet cumponì si’‹Ortografia speculativa› e procurà qua tras almain a la scola claustrala ed ad ina part dals scolasts catolics in fundament grammatical che vegniva tegnì per suffizient. L’onn avant aveva prof. Placi Condrau, a medem temp inspectur da scola da la Cadi, publitgà ses ‹Cudisch instructiv per las scolas cattolicas› che vegniva uss duvrà generalmain.

Ultra da quai redigiva quel dal temp da la fusiun la nova ‹Gasetta Romontscha›, ch’era derasada vastamain, ed annualmain in ‹Calender romontsch›. Ultra da quai cuntinuava perfin il ‹Grischun› a scriver il vegl rumantsch sursilvan; e daspera existivan anc divers cudeschs da scola, d’istorgias e da devoziun etc., tuts scrits en ils dialects principals.

La pretensiun dal ‹Novellist› da 1867 visavi tut ils auturs en activitad da desister da lur moda da scriver, e da studegiar ed adoptar la lingua fusiunada era davairas in pau ferma ed en il liber Grischun ina chaussa maiudida. – Perquai han er ils auturs e redactura existents ubain simplamain ignorà la fusiun ni schizunt cumbattì quella cun tutta vehemenza.

La ‹Gasetta Romontscha› aveva per exempel caracterisà la lingua da fusiun per «ina lingua resch nova». P. B. Carigiet aveva refusà il ‹Novellist› cun la remartga: «Refusà pervi da la lingua vulgara dal Plaun.» El vuleva cun quai titular la lingua dal ‹Novellist› sco ina spezia da rumantsch da Domat. Er Pallioppi era malcuntent cun la lingua dal ‹Novellist› e cumbatteva quella tar mintga chaschun. –

Dal reminent vegniva il ‹Novellist› legì generalmain e bleras persunas da mintga cundiziun ed en tut las valladas avevan lur plaschair e divertiment giu da las simplas novellas ed istorgias che questa periodica cuntegneva. Mender stevi però cun l’abunament e perfin cun il pajament da quel. Leger vulevan blers avunda il ‹Novellist›, ma memia paucs abunar e pajar quel; ed en vardad è quai stà la raschun principala ch’il ‹Novellist› ha stuì chalar da cumparair – e betg la lingua da fusiun. –

Quella consideraziun ha alura er stimulà il Cussegl d’educaziun da far in’emprova cun cudeschs da scola en la lingua da fusiun. L’ediziun da cudeschs rumantschs en divers dialects custava blers daners, ed il Cussegl d’educaziun avess gugent duvrà la lingua da fusiun per reducir las expensas da quella vart – pia ha Bühler translatà il 1878 l’emprim ‹Eberhard› en la lingua da fusiun.

Ma quest cudesch è vegnì duvrà generalmain mo da questa vart da las muntognas e n’ha betg gì il success giavischà. Il segund ‹Eberhard›⁹ dal 1882 è perquai puspè vegnì scrit en il dialect sursilvan. –

*

Las mendas internas da la lingua da fusiun èn pir uss, entras il diever en scola, vegnidas percurschidas pli bain. L’errur principala e fundamentala consistiva gia en il caracter d’ina fusiun dals dialects. – Ins aveva cret da pudair cumponer (fusiunar) ina lingua, fabritgar ina tala cun elements or da tut ils dialects a moda mecanica, sco ch’ins erigia in edifizi or da laina e crappa, e betg resguardà che la lingua è in organissem che sto vegnir nutrì e sviluppà sco tut ils organissems. Ins aveva cret da gudagnar il pievel cun far dapertut concessiuns als dialects, ma gist quest pievel, anc instigà in pau dals vegls auturs malcuntents, ha il davos refusà l’idea dal cumpromiss linguistic. Sco che las chaussas stevan il 1867, e cunzunt suenter las experientschas fatgas durant l’emprim onn cun ils scripturs en activitad, avess Bühler duì s’alliar cun l’Engiadina Bassa ch’era da lezzas uras anc senza tirans linguistics – ed il qual dialect sa cumportava il meglier cun la lingua dal ‹Novellist› – e sin fundament da quest dialect, che stat dal reminent amez tranter ils auters, nutrir e sviluppar quel cun recepir organicamain pleds, expressiuns e furmas or dals auters dialects. En quella maniera fiss il pievel rumantsch cun il temp forsa arrivà tar ina lingua da scrittira unifurma.

Ma quest pass decisiv n’ha Bühler betg pudì sa persvader da far. El aveva stgaffì e proclamà il sistem da cumpromiss ed era da l’avis da quasi tradir ses princips morals, betg mo grammaticas, cun desister da quel. L’idea dal cumpromiss linguistic n’era dal reminent betg uschè tgutga sco quai ch’i vegn dà da crair da preschent. Er ils Rumens, Grecs, Slovens, Ungarais etc. èn durant quest tschientaner arrivads uschè lunsch da stgaffir ina lingua da scrittira unifurma sin la via dal cumpromiss; ma quai èn stads pievels pli gronds cun in pli grond dumber da buns patriots, cun tendenzas vehementamain opponentas visavi las linguas ch’avevan dominà fin lura tar els (il tudestg, il tirc etc.) e senza disponer en lur mez da litteraturas actualas e predominantas. Noss pitschen pievel perencunter possedeva gia, sco descrit survart, ina tala litteratura dals dialects principals, e la fusiun u la lingua da cumpromiss aveva perquai da cumbatter cun quella. Ultra da quai na regiva tranter noss Rumantschs nagin’opposiziun vehementa cunter il tudestg sco lingua ch’aveva fin lura prevalì visavi il rumantsch.

I mancava il vair interess per lur lingua tranter ils Rumantschs sezs; i mancava il patriotissem naziunal. Tut ils Rumantschs eran disposts da sa laschar germanisar or da motivs pratics. Perquai na sustegneva nagin cun fervur las tendenzas da Bühler. Tut era tievi ed indolent visavi si’idea. Avess el però gì las resursas finanzialas da cuntinuar suenter il 1867 cun ses ‹Novellist›, ed alura cun ils cudeschs da scola tenor l’emprim sistem (1878), sche fissan nus probablamain tuttina ans avischinads a sia finamira.

Ma la mancanza da sustegn e las differentas attatgas e criticas han alura er stridà el pir memia e chaschunà differentas grondas errurs da sia vart.

Primo n’è el sez, sperond da gudagnar per si’idea baud quella, baud tschella vallada, mai stà consequent en ses sistem da fusiun ed ha midà quel successivamain. Ina cumparegliaziun da sias diversas ovras conferma quai suffizientamain.

Secundo ha el, enstagl da sa profundar en nossa litteratura e rescuvrir la veglia lingua or da cudeschs e da la bucca dal pievel, cumenzà a refurmar il rumantsch cun vegls pleds latins, cun pleds e furmas dal talian e franzos. Uschia n’ha el per exempel betg adoptà la furma dal narrativ rumantscha da la Bibla, mabain ha cumponì ina nova. Gea, l’ultim temp gieva el en quest grà uschè lunsch da remplazzar ils megliers pleds rumantschs tras pleds emprestads u fabritgads dal latin, per exempel da supprimer ‹cotschen› e duvrar persuenter ‹rubi› (lat. ‹ruber›. Surtut questa exageraziun ha alienà er ses aderents ils pli premurads.

Terzio era Bühler dapi il 1867 magister da rumantsch a la scola chantunala. El avess qua gì la chaschun da gudagnar almain ils magisters per si’idea; ma el n’ha betg chapì da far quai. Particularmain perquai ch’el n’ha mai vairamain mussà ad els la metoda co scriver e discurrer sia lingua da fusiun, mabain è adina mo sa restrenschì a la critica negativa, oravant tut dals dialects renans e lur products, ed ha uschia plitost stenschentà che dasdà la premura per il rumantsch da lezzas valladas, senza dentant porscher in remplazzament positiv. El n’ha durant tut quels onns da si’instrucziun mai laschà leger ils scolars rumantschs insatge auter che ses products.

Quella menda è alura er stada la raschun principala che tut è la finala stà unfisà da sias tendenzas memias exclusivas a reguard la fusiun. Ils disgusts ch’el ha en quest grà gì ils ultims onns pervi da si’instrucziun rumantscha al seminari scolastic da Cuira derivan per la gronda part da questa sia stinanza exclusiva. La mancanza da success aveva stridà ed offendì talmain ses cor patriotic ch’el era vairamain sa fanatisà en ses sistem. Lavurs e studis da bunamain quarant’onns, unfrendas da temp e daners, senza nagin’indemnisaziun, senza renconuschientscha generala, in cumbat cuntinuà cun in indifferentissem fraid sco glatsch avevan natiralmain mess en desperaziun noss Bühler. Ma ses adversaris avessan en lur cumbat cun Bühler tuttavia dastgà mussar dapli pietad e creanza. Dentant basta cun la fusiun! Nemo dabit, quod non habet.¹⁰

Bühler sco autur rumantsch

Vulend uss discurrer dals products litterars da Bühler ed appreziar quels, stuain nus distinguer duas periodas. Durant l’emprima perioda ils onns 1857–1867 scriva el rumantsch sursilvan; durant la segunda ils onns 1867–1897 scriva el sia lingua da fusiun.

Ultra da las chanzuns da scola etc. e da la surmenziunada ‹Curta instrucziun per imprender il lungatg tudestg› (1861) appartegnan a l’emprima perioda:

1. diversas parts da la translaziun dal ‹Codex civil› per il chantun Grischun (1863)
2. ina ‹Grammatica elementara dil lungaig rhaeto-romonsch per diever dils scolars en classas superiuras dellas scolas ruralas romonschas, 1. part, Cuera, L. Hitz, 1864›.
3. ‹Guglielm Tell. Drama en 5 acts da Fr. Schiller, vertius e publicaus en lungatg rhaeto-romonsch. Cuera, J.A. Pradella, 1865›.

La versiun da Guglielm Tell è in’ovra perfetga, generalmain renconuschida da l’entir pievel rumantsch, savens represchentada cun grond success e legida cun entusiassem en las scolas mintgamai dals scolars in pau pli avanzads en la lingua. Per sia versiun ha el da tuttas varts survegnì cumpliments. Tranter auter possedeva el er ina brev da la figlia da Fr. Schiller ch’ha engrazià a Bühler d’avair mussà als campiuns tudestgs da la libertad svizra da discurrer la venerabla lingua da la libra Rezia. –

La segunda perioda cumenza cun sia redacziun dal ‹Novellist, in fegl periodic per las Familias romonschas etc., Cuera 1867. Stampau da J.A. Pradella, Cuera 1868, da Pradella e Meyer›.

Il ‹Novellist› ha la tendenza da divertir ed a medem temp instruir ed educar la populaziun rumantscha cun novellas, raquints, anecdotas, poesias e tractats d’in caracter pli serius che servan en sumegliantas periodicas er ad autras naziuns a questa finamira. Ma ultra da quai vul il ‹Novellist› er far propaganda per la fusiun, persvader e converter il pievel rumantsch per quest’idea ed entruidar el co scriver la nova lingua da scrittira. Bühler ha da l’entschatta ennà gì differents collavuraturs ch’han successivamain furnì differentas lavurs, sper in pèr chanzuns originalas però la plipart mo translaziuns. Tals gidanters èn particularmain stads: professer Nuth, plevon Darms a Flem, advocat Manatschal, Alexander Balletta etc. Consequentamain la lingua da fusiun scriveva dentant er qua sulettamain Bühler.

Per quell’idea ha el publitgà en il ‹Novellist› differents buns artitgels e cumbattì cun bunas raschuns e documents istorics las attatgas da ses adversaris; ma visavi relaziuns stabilidas valan las meglras raschuns savens pauc.

Da talas cumposiziuns dal propugnatur da la fusiun èn qua da notar or da l’emprima annada (1867):

1. ‹Proposiziuns per l’uniun dils dialects dil linguatg rhaeto-romonsch› (p. 103–112). Quai èn las proposiziuns (il project specifitgà) per la fusiun preschentadas a la radunanza da Rehanau dals 28 da mars 1867.
2. La conferenza linguistica dals 28 da mars a Rehanau (p. 123–125). Quai è il rapport davart al conferenza ed ils conclus da quella sin fundament da las proposiziuns surmenziunadas.
3. ‹Ils dialects dil lungatg Romontsch e l’uniun de quels› (p. 170–176 e 189–192). Qua emprova el da documentar la pussaivladad e cunvegnientscha da la fusiun. El producescha l’istorgia dal ‹ratun tschiec› en diesch differents dialects rumantschs, fa enconuscher londeror la parentella da quels e perquai er la pussaivladad da l’uniun.
4. ‹Il linguatg Romontsch della Surselvva catolica en il XVII. avel secul› (p. 268–272 e 287–288). Visavi l’opposiziun chattada da vart catolica en Surselva, mussa el qua co che sias furmas giajan d’accord cun la ‹Passiun de Balzer Alig› (1672) e ‹La Glisch sin il Candelier envidada› da p. Zacharias da Salò (1685).
5. ‹Il vegl et il nov linguatg romonsch› (p. 301–304, 317–320). Qua sa volva el cunter las attatgas e criticas avertas da la ‹Gasetta Romonscha› da Mustér e da p. Baseli Carigiet e cumprova ultra da quai sin fundament da chanzuns veglias en la ‹Consolaziun dell’olma devoziusa›, cumparegliond la ‹Passiun› da Balzer Alig da Vrin cun il text correspundent dal ‹Nouf Testamaint› da Gritti da Zuoz che sias furmas sajan giustifitgadas e l’uniun dals dialects pussaivla.

En quest medem senn batta Bühler er en la segunda annada dal ‹Novellist› (1868) en differents artitgels per l’idea da la fusiun, per exempel ‹Sur la historia della lingua romonscha, lavur originala da professor P. Plattner, versiun della redacziun› (p. 10–16). El alleghescha er decleranzas davart nossa lingua da vart d’autoritads estras, per exempel dal renumà romanist Friedrich Diez (p. 46 etc.) e survegn anc in auter cumbattant per la fusiun en la persuna da plevon J.M. Darms, il qual ha publitgà a favur da l’uniun en il ‹Novellist› in artitgel erudit cun il titel ‹L’uniun dels dialects rhaeto-romans› (p. 30–31, 108–111, 141–144), recitond il motto: ‹Uniun è forza e progress; separaziun è flaivlezza e ruina›.

Il resultat da tut quests sforzs avain nus descrit survart.

*

La part divertenta dal ‹Novellist› cuntegneva l’emprim medemamain novellas ed istorgettas translatadas da Bühler d’auturs tudestgs populars, tranter auter er la reproducziun, sulettamain in pau curregida tenor ses princips, dals ‹Ovs da Pasca› da Christoph Schmid che steva gia en il vegl cudesch da leger rumantsch. Ma gia en nr. 15 da si’emprima annada dal ‹Novellist›, ha Bühler ristgà da reproducir ina novella originala.

L’applaus ch’il redactur dal ‹Novellist› ha chattà cun si’emprima novella, è alura stada la raschun ch’el è daventà il pli productiv novellist (poet da novellas) da nossa litteratura.

Prof. Bühler n’aveva da giuven betg fatg studis pli profunds en las grondas litteraturas; el era scolast e stueva ultra da quai dar uras da musica privatas per alimentar sia famiglia numerusa.

El aveva dal reminent legì divers gronds auturs tudestgs, talians e franzos; ma quels auturs, che scrivevan per la classa instruida, na sa laschavan betg imitar, sch’el vuleva sco autur vegnir chapì da noss simpel pievel rumantsch d’agriculturs. En il novissim temp han ins per exempel fatg in’emprova cun in’ovra classica da quella natira, numnadamain cun la ‹Fabiola› dal cardinal englais Wismann. La versiun da quest opus è stupenta, ma il pievel pretenda ch’el na chapeschia betg quai; quai sama memia aut, memia perdert e studegià.

En ils onns 1840–1860 e pauc suenter eran tranter noss pievel las istorgias moralas dal canonic Christoph Schmid fitg propagadas en translaziuns rumantschas, per exempel ‹Igl Utschi canari›, ‹Il bien Fridolin ed il nausch Dietrich›, ‹Heinrich d’Eichenfels›, ‹La Vita da S. Genoveva› etc. e vegnivan legidas cun predilecziun en las famiglias las sairas d’enviern. –

Bühler ha en general, sa fundond sin quell’experientscha, adoptà tar sia concepziun da la novella la metoda da Christoph Schmid e d’auters sumegliants auturs da raquintaziuns moralisantas. Quai vegniva legì e chapì, plascheva generalmain, instruiva ed educava en il medem temp ed era gist quai che noss pievel duvrava. – Da preschent stgarplina la critica betg mal sumegliantas istorgias; ma il pievel simpel e natiral legia anc adina gugent quellas chaussas e lascha pir dar la bucca l’estetica moderna ch’è per l’autra adina variabla sco l’aura.

Bühler ha dal rest betg mo moralisà en sias istorgias, anzi dapertut semnà en caracteristicas da persunas e relaziuns veglias e novas da natira vairamain originala e grischuna, da maniera ch’ins dastga declerar che bler da sias chaussas hajan ina valur per l’istorgia da nossa cultura. –

Ils caracters sa dividan bain – sco tar Schmid – en duas classas. D’ina vart stattan ils gists, la buna glieud, ch’èn per ordinari paupers, ma cultivads, pulits en tuts grads, prus e modests e daventan, per remuneraziun da lur bunas ovras, ventiraivels gia qua sin terra, fan rauba, bunas maridaglias etc. Da l’autra vart stattan ils malgists, ils putgants, ch’èn per ordinari ritgs, ma er crivs, maltschecs, possess da la ranvaria, da la luschezza e prepotenza etc., ma che survegnan alura er a la fin per pajaglia lur chasti per lur malfatgs. –

Quai n’è natiralmain betg descrit il mund sco ch’el è, ma tge vul ins far. Talas istorgias consoleschan e confortan la simpla glieud, e perquai sa tegna quella vidlonder. L’economia da sia raquintaziun mussa ina viva fantasia e gronda cumbinaziun. El è sa patrunà da nossas veglias relaziuns cun l’ester per dar vita e svegliar l’interess. Ina figura stabla è il pauper mat che va en servetsch militar ester e daventa uffizier, ni uschiglio en l’ester e fa là sia fortuna, turna a chasa, marida sia chara e stat lura ubain a chasa ni returna tar sias fatschentas, gida ses parents en tuts grads e fundescha en ses vitgs bunas relaziuns. Qua e là vegn lura er semnà tranteren excurs istorics, per exempel vegn descrit la guerra da 1799, l’onn da la fom (1816/1817), ils servetschs esters etc. –

Er la satira e l’umor na mancan betg. In’istorgia vairamain originala è ‹Il vagabund senza patria› che descriva la vita dals zagrenders sin la planira da Lantsch e per il chantun enturn cun bellas descripziuns da la natira. Da valur istorica è ‹Il chalger da Sent› che descriva co ch’ils Grischuns èn vegnids tar las grondas fatschentas da chalgers, da patissaria e da cafés a Vaniescha. –

Las novellas dal ‹Novellist› valan dapli che quellas da las ‹Annalas›. En questas ultimas sa repetan memia savens ils vegls motivs. Bühler era entant er daventà vegl. Ma el pudeva dir cun il poet tudestg Kästner:

Und wird der Dichter alt, dann hat er ausgesungen;

Doch manche Kritici, die bleiben immer Jungen.

*

Nus vulain dentant analisar qua si’emprima novella, ‹Il mulin solitari›, betg la meglra, ma ella cuntegna sco emprim product tuts ils elements principals da sias ulteriuras raquintaziuns e caracterisescha perquai il meglier si’economia novellistica.

‹Il mulin solitari› (‹Novellist› da 1867, nr. 15)

In mulinatsch da duas molas che stat dapersai dal vitg vischin en ina val, sin la gonda d’in torrent alpin, vegn a l’entschatta da noss’istorgia abità e guvernà d’ina paupra ma exemplarica famiglia che consista da la mamma, la mulinera Turtè Camont, ina vaiva da 40 onns, ses dus uffants, il Giacum, in mat da 17 onns, la Mierta, ina mattatscha da 14 onns, e l’aug Giusep, in mat vegl e quinà da la mulinera.

La famiglia posseda anc in pau funs, per envernar ina vatga cun insaquantas nursas e chauras. Ma sin la facultad giascha in daivet da 300 fl. che la paupra mulinera debitescha al pli ritg vischin dal vitg, il scrivant Luregn, in criv ranver e tiran dals paupers.

L’istorgia cumenza cun la descripziun da l’encreschadetgna e tristezza chaschunadas en la famiglia da la mulinera per motiv da la partenza dal mat Giacum a Lyon en servetsch. Trais onns pli tard è il daivet, cun agid dals daners che Giacum ha tramess da Lyon gia reducì sin 150 fl.; ma la mulinera vegn per quai tuttina martirada vinavant dal ranver, il scrivant Luregn, e la Mierta, sia figlia, sfurzada dad ir a dis tar quel il temp da racolta ed er anc mulestada da Gion, il figl dal scrivant che vuless avair ses sulaz cun la bella giuvna.

A l’exempel da scrivant Luregn e sia famiglia vegn descrit il tipus d’ina famiglia purila ritga, criva, maltschecca, prepotenta, maltratga e maleducada, sco ch’ella era ed è pelvaira da chattar en nossas vischnancas grischunas. Snegond Mierta da servir plirs dis a scrivant Luregn, essend ch’ella stueva meder ses er, di quel, instigà da Gieri, ses figl che Mierta aveva envià or da chasa, giu il chapital a la mulinera.

Perquai datti nova miseria e tristezza en il mulin, e quai tant pli che la famiglia n’ha dapi dus onns naginas novas pli dal figl a l’ester. Mierta vul ir l’auter di a fiera a Glion per emprestar daners tar in tschert suprastant Murezi.

En il vitg abitescha dentant anc in’autra paupra famiglia exemplarica, la vaiva Marionna Montalt cun ses figl Clau. Clau è stà da pitschen ensi in bun camarat da Mierta Camont e da ses frar Giacum ed ha ina gronda affecziun per quella giuvna. El ha udì da la fatalitad da la mulinera e sa discurra cun sia mamma, co ch’ins pudess gidar la paupra Turtè. El va la saira en chasa da la mulinera, discurra cun Mierta e sa spusa cun quella, survegn l’autra damaun il consentiment da las mammas e va cun sia spusa tristamain a fiera. Ma essend betg reussì a Mierta da survegnir ils daners necessaris per pajar a scrivant Luregn il daivet, sche sa lascha Clau or da spir amur e premura per la spusa s’engaschar a Glion per il servetsch militar spagnol e surdat la chaparra da 120 fl. a la matta, senza dentant palesar ad ella danunder ch’el haja quels; 40 fl. duaja ella dar a sia mamma e cun 80 fl. cuntentar per ina giada il scrivant. L’autra damaun vegn dentant ina brev a la Marionna Montalt che sclerescha la chaussa e metta omaduas famiglias en tristezza. Ina brev inclusa consolescha la Mierta cun l’empermischun da fidaivladad.

Il scrivant na po dentant betg prosequir l’incasso dal chapital; el croda in dals proxims dis giu dal tetg d’in clavà e resta mort. Ses ertavel Gieri emblida per ina giada il daivet, avend entant da far cun sia maridaglia cun la Betta naira e cun la politica, per daventar scrivant da cumin.

Clau Montalt arriva en il fratemp en Spagna, è l’emprim en servetsch a Barcelona, è in schuldà exemplaric, emprova da s’instruir, vegn protegì d’in vegl signur, al qual el ha rendì servetschs, ch’al procura cudeschs or da sia biblioteca, emprenda perfetgamain la lingua spagnola.

Alura datti ina revolta a Saragossa. Il regiment da Clau vegn tramess là per supprimer la revolta, el fa bravuras che vegnan observadas generalmain, prenda ina barricada, vegn blessà fermamain ma revegnan puspè da sias blessuras, vegn la finala davant il regiment decorà da ses general e numnà capitani.

Capitani Montalt na daventa pervi da quai betg losch, ma prenda anc per quatter onns servetsch, resta fidaivel a sia spusa malgrà las tentaziuns da damas spagnolas. El ha in servitur grischun, in tschert Gudegn.

Suenter in temp vegn ses regiment tramess a Cadiz per cumbatter ils pirats africans che mulestavan da lezzas uras las rivas da la mar spagnolas.

In di vesan el e ses servitur a debartgar ina gronda nav. Els discurran rumantsch. Tranter ils debartgads sa chatta in um che taidla lur discurs e che sa dat d’enconuscher sco Grischun rumantsch.

Quest Grischun è Giacum Camont, l’ami da Clau ed il frar da Mierta. Quel aveva fatg in lung viadi per il mund enturn cun in signur englais; perquai n’aveva sia famiglia survegnì naginas novas dad el. El era stà en l’America ed en las Indias ed i suonda ina descripziun da ses viadis. Udind uss da las miserias da sia famiglia a chasa, festina el da vegnir a chasa en agid, sto dentant anc far avant diversas fatschentas cun ses patrun.

En il fratemp avevi dà grondas midadas en il vitg sursilvan. L’emprim era Marionna stada malsauna e vegnida curada da Mierta e da l’aug Giusep. Qua tras eran ils 120 fl. vegnids consumads. Silsuenter era la Turtè vegnida malsauna, aveva survegnì mal las giugadiras ch’il medi aveva declerà ch’ella stoppia ir en il bogn ad Alvagni per sa restabilir.

Mierta aveva pia emprestà d’in pur d’ina autra vischnanca 50 fl. ed era alura ida cun sia mamma ad Alvagni en il bogn. I suonda la descripziun da quest bogn. Arrivada là aveva ella prendì servetsch en quel e servì uschè bain che tuts eran fitg cuntents cun ella. Returnond a chasa aveva alura il scrivant Gieri puspè ditg giu il chapital, stimulà da sia dunna ch’era nauscha e malvulenta da natira e na pudeva ensemen cun l’autra glieud dal vitg betg star or che quella paupra mulinera giaja a bogn.

Las dunnas èn perquai, uschè vess sco ch’i gieva a la mamma, sa resolvidas da surdar il mulin a lur debitur Gieri. Quel ha vendì quel per in pitschen chapital e las dunnas èn sa tratgas ad Alvagni nua che Mierta mantegneva sia mamma cun sia lavur. L’aug Giusep è ì a star en chasa tar la Marionna. Il mulin ha in’autra famiglia surpiglià; i suonda la descripziun da questa famiglia ch’è medemamain paupra, ma pervertida. Entant aveva Giacum Camont finì sias cursas e returna ina saira en il mulin, ma chatta là la segunda famiglia. Tut contristà va el tar Marionna e survegn qua novas da sia glieud, parta lura per Alvagni, chattà là mamma e sora, returna en il vitg, cumpra il mulin per far in plaschair a la mamma, lascha restaurar quel, cumpra anc auter funs ed ina chasa latiers, sa renda lura puspè ad Alvagni, di als ses ch’els duain turnar a chasa e va puspè a l’ester.

La mulinera Turtè arriva l’atun cun sia figlia a chasa. Per lur gronda surpraisa chattan ellas l’aug en il mulin. Tuts als tractan cun curtaschia, uss che la paupra famiglia ha raps. Ma els na fan betg grond stim da la glieud faussa.

L’auter atun cumpara ina dumengia chapitani Clau Montalt en il vitg; tut che sa smirveglia fitg da quest signur ester. El va a chasa sia, chatta là er Turtè e Mierta. El sa dat d’enconuscher e l’istorgia finescha cun nozzas solennas tranter la pruda e fidaivla Mierta ed il chapitani Montalt. Il scrivant Gieri, figl da scrivant Luregn, vegn martirà da sia dunna nauscha, sa surdat al baiver vinars e daventa in baracher.

Ductrina

Il bun uman è ventiraivel gia sin quest mund; il nausch e prepotent, maltschec e malvulent ha gia sin il mund ses chasti. Qua avain nus il tip d’ina novella da Bühler. Tenor quel èn organisadas tut las autras. Dapertut avain nus il sequent cuntrast:

En il center stat ina paupra famiglia u in pauper giuven u ina paupra giuvna. La famiglia è dentant brava, pulita, activa, prudenta, in pau instruida ni almain premurada da s’instruir, da sa sbatter per fadiar e gudagnar. La consequenza consolanta d’in tal cumportament è la fortuna sin quest mund. L’argumentaziun che scadin simpel lectur pudeva suandar era: Es ti bun, prus, activ e lavurus sco er servetschaivel, curtaschaivel, amiaivel e gidaivel visavi tuts, cun tuts cun tia glieud e cun esters, sche vain bain cun tai, vegns ti vinavant e forsa schizunt tar fortuna e rauba e pos alura puspè gidar cun quellas ils tes, tes parents e tes cumpatriots, daventas in um charezzà, stimà ed onurà da tuts, malgrà pregiudizis che ti avessas uschiglio da cumbatter. Quai na fa nagut, mo va vinavant sin la dretga via.

Las qualitads cuntrarias percunter, sco ch’ellas vegnan descrittas en las novellas da Bühler, mainan consequentamain a la disfortuna gia sin quest mund ed a la perdiziun perpetna. Quai è la ductrina sauna e confortanta che resulta da tuttas novellas da Bühler. Tge vul ins dapli? Quel che pretenda dapli ignorescha – u or d’ignoranza ni malvulientscha e nauschadad – il caracter da la raquintaziun populara, vegn cun tendenzas esteticas malfundadas viaden tranter il pievel e fa a rapport da romans e novellas pretensiuns stravagantas, senza senn e reflexiun; romans e novellas èn e restan adina mo ina spezia pli sviluppada da las veglias paraulas.

Questas novas paraulas duain sco las veglias en emprima lingia divertir, e sch’ellas vulan ultra da quai instruir ed educar, sche na pon ellas far nagut meglier che d’adoptar il sistem moral ed uman da las simplas raquintaziuns dals veritabels auturs populars sco per exempel Hebel, Hauff, Schmid etc. Nagin autur modern da novellas e romans n’ha anc acquistà tranter il pievel cumin e simpel la popularitad da quels buns auturs vegls, malgrà tut il fracass da la publicistica.

L’arroganza da vulair dilucidar gronds problems filosofics socials e politics è ina stravaganza moderna, senza valur constanta. –

En il ‹Novellist› ha Bühler anc publitgà las sequentas novellas originalas:

‹Dieu protegia ils ses› (1867, nr. 19 e sequentas). Cuntegna in’interessanta descripziun dal servetsch da paupers uffants grischuns en Svevia (da l’uschenumnà ir a «Schuobaland»), in toc d’istorgia culturala grischuna che correspunda a las relaziuns dal temp.

‹Ils ertavels da l’onda mastralessa› (1868, p. 1ss.), descriva il bun patriot che refurma ina vischnanca decadenta.

‹Il chalger da Sent› (1868, nr. 49ss.) è gia vegnì caracterisà survart.

‹Il vagabund senza patria› (1868, p. 129ss.) è medemamain gia allegà survart. In’impressiun vairamain imposanta fa qua per exempel la virtid morala dal maester Vedrin, il parler.

El vegn cun sia razza a Glion, vegn qua inculpà innocentamain d’avair prendì e betg restituì in parlet, ma po mussar si ch’el saja l’onn da lez enguladitsch betg stà a Glion e pleda alura tar sas figls sco suonda:

«Tadlai, mes figls! In parler è in parler; ma in parler po esser in galantum uschè bain sco scadin auter, e quai duai el er esser. Lavur confidada ston ins restituir, l’engular è in delict che chatta franc ina giada ses chasti. Co fiss jau stà en la buglia, sche jau fiss stà il defraudader da quest miserabel parlet! Na, restai be vossa vit’entira parlers, mes figls, ma restai parlers galants.»

‹Il figl dal starler› (1868, p. 369ss.). Caracteristica dals avugads vegls cun lur defraudaziuns considerablas.

Da questas novellas ha Bühler danovamain reproducì diversas en las ‹Annalas›, ma cun correcturas – tant areguard il cuntegn sco la furma – che valan pauc, essend in product da sia malaveglia visavi l’opposiziun che si’idea da la fusiun aveva chattà.

Ina publicaziun cumpletta da sias novellas, che fiss da giavischar, duess perquai reproducir en quests cas la redacziun dal ‹Novellist› e mai la novissima da las ‹Annalas›.

*

Bühler è restà constantamain fidaivel a l’idea da la fusiun, malgrà che ses ‹Novellist› aveva stuì chalar da cumparair e malgrà ils disgust ch’el aveva stuì suffrir pervi da la regeneraziun da la Societad retorumantscha. D’in temp che tut rumantsch pareva stenschentà, èn cumparidas las ‹Rimas da J.A. Bühler da Domat. Coira 1875. Stamparia da Sprecher e Plattner.›

Las ‹Rimas› èn in fascichel da poesias rumantschas da 64 paginas. Bühler di sez sur da quella sia publicaziun:

«Las rimas sequentas èn da considerar sco cuntinuaziun da noss studis per l’idea d’ina uniun dals divers dialects retorumantschs, gia cumenzads cun il ‹Novellist›, e mussan il resultat final, al qual nus essan arrivads, consultond scrupulusamain tenor meglier savair e pudair ils singuls dialects rumantschs ed observond princips generals che pon facilmain vegnir approvads ed acceptads da scadin patriot rumantsch che vesa suror la tur da ses vitg natal.»

Nus na vulain qua betg pli dispitar e rapportar da l’idea da la fusiun. Bühler preschenta en sias ‹Rimas› puspè in nov progress en ses studis; ma la fusiun na sa cumporta mai cun midadas cuntinuantas. Las midadas ston avair insacura ina fin. Las ‹Rimas› cuntegnan ina collecziun da vairamain bellas poesias che mintga Rumantsch vegn a leger cun divertiment, sch’el na sa stgarpitscha betg memia vi da la furma, la quala è però tenor las reglas da Bühler pelvaira exemplarica.

A la testa da la publicaziun cumpara ‹Rätus›, faschond sias observaziuns sur da la situaziun dal pievel latin en il Grischun ed il progress dals barbars germans.

Alura suondan diversas poesias: ‹Il Sonteri›, ‹Cant militar›, imitond noss Fontana:

Fresc inavant al grand combatt

Vus valorus Grischuns!

Volein nus libers aunc restar,

Stovein l’exempel dels babuns

Nus semper imitar.

Alura chattain nus qua balladas e chanzuns, tranter auter in ‹Benedict Fontana› e sonets, per exempel sur da l’‹Avat Peder de Pontaningen›:

D’intant il pœvel, stuf della flagella,

Cun tiu agüt el frunt faget a quella,

Giurand a Trun el l’unitad fraterna.

‹P. Theodosius Florentini›:

Allontanein da tala razza vana

Noss œgls ed admirein in rassa glisa

Il capucin cun meglierà devisa!

Quel mava, per carezia christiana,

Inturn rogand l’almosna, per poder

Infants, malads e paupers sustener.

‹Mistral Zaccaria Pallioppi›:

Il temps futur, il di de regordanza

Arriva, ch’ils Romanschs cert da pertot

Te clameran il meglier patriot.

Ina spezia d’epos è la ‹Defensiun della patria (Guerra sursilvana de 1799› en buns hexameters.

Eis la patria nossa giaschenta in munts e muntagnas

Pitschna èr e cuverta da nèv e da glatschia immensa;

Sufflan e fugan ils vents, ramurand sur las pizzas e sellas,

Sco las lavinas strasunan sur spelma e sur precipis;

Svolan las evlas graschland sur contradas d’eterna nevada

In compagnia del urs, qual travers las gandas e selvas,

Persequitand il camutsch e cercand l’amieivla nursina,

Cur da stgirezza e nuvels cuvertas sun vals e valladas:

Bella eis ella totüna e ferma e tant grondiusa

E gigantesca da vaglia et üna fortezza stupenda etc.

Sias ‹Rimas› han er fatg impressiun sin amis e promoturs externs da nossa lingua rumantscha, per exempel sin prof. dr. Ulrich a Turitg ch’ha en sia ‹Rhätoromanische Chrestomathie› da 1882/83 reproducì differentas parts da las ‹Rimas› da Bühler.

*

Durant la perioda da 1870–1886 ha Bühler anc fundà duas giadas da nov la Societad retorumantscha; l’emprim sut la devisa da cultivar il chant rumantscha (Uniun romontscha), e suenter, avend las dispitas politicas pervi da la revisiun da la Constituziun federala (1872–74) chatschà dapart ses commembers, puspè cun la tendenza da cultivar la lingua rumantscha e sche pussaivel fusiunar ils dialects.

Questa segunda restauraziun n’ha dentant producì nagut auter ch’in pèr referats.¹¹

Anno 1886 è alura puspè sa constituida la Societad retorumantscha che flurescha anc da preschent. Areguard la nova constituziun ed organisaziun da questa societad sto qua dentant vegnir constat๲ che quella saja daventada independentamain da Bühler, gea en cuntrast cun sias tendenzas da fusiun. La nova societad intendeva sulettamain in’uniun da tut ils Rumantschs grischuns, in’avischinaziun dals differents dialects, ma nagina fusiun.

Bühler è cun auters vegnì elegì d’ina numerusa radunanza da Rumantschs en il comité provisoric ed ha qua cuntinuadamain mantegnì ses princip da la fusiun ch’ils auters na vulevan betg adoptar. Quest comité ha però elavurà statuts e determinà il scopo da la societad sco suonda:

1. Collecziun e conservaziun dals monuments da la lingua rumantscha, cultivaziun da quel e, tant sco pussaivel, uniun da ses dialects.

2. Fundaziun ed ediziun d’in organ public, il qual ha da servir al scopo surmenziunà.

Bühler era l’emprim pauc cuntent cun l’organisaziun che la maioritad dal comité aveva dà a quella. Particularmain avess el giavischà che la societad duaja proseguir la fusiun ch’el haja instradà ed adoptar ses vegls statuts.

Na vulend la maioritad dal comité d’organisaziun betg far quai, ha el l’emprim vulì sa retrair dal tuttafatg, ma ha la finala, sin la concessiun ch’el possia per sasez scriver sia lingua, sa laschà persvader da restar en il comité.

Ina nova radunanza ha lura approvà ils novs statuts, e l’emprima radunanza generala ha elegì Bühler sco president da quella.

*

Da qua d’envi ha Bühler publitgà ses numerus products litterars en las ‹Annalas›, l’organ da la Societad. Nus vulain qua dar ina curta classificaziun e caracteristica da quels.

1. A la testa da l’emprima annada da las ‹Annalas› stattan sias ‹Notizias historicas sur l’origin della Societad Rhæto-romana›, cuntegnend l’istorgia da quella dals onns 1863–1886.¹³

2. Cun ses referat ‹L’uniun dels dialects rhæto-romans› (emprima annada, p. 38ss.) fa el danovamain in sforz d’instradar la fusiun per las ‹Annalas›. Il comité aveva però gia da l’entschatta ennà declerà sia renitenza da quellas varts. Perquai portan las ‹Annalas› da qua d’envi nagins referats da Bühler pli a rapport da quella materia. El sa restrenscha da far la propaganda per la fusiun cun sias publicaziuns. Anc ina suletta giada (‹Annalas› X, p. 303ss.) ha el auzà sia vusch admoninta en in artitgel: ‹Ils periculus germanismus nella lingua romontscha›. Ses avis da quellas varts meritan tutta consideraziun.

3. Novellas. Novas raquintaziuns tenor la veglia metoda dal ‹Novellist› èn las sequentas:

‹Gianin e Marinella› (‹Annalas› I, p. 205ss.);

‹Il chavrer d’Alvagni› (‹Annalas› II, p. 282ss.);

‹Cumbat dal cor› (‹Annalas› IV, p. 311ss);

‹L’Indian grischun› (‹Annalas› V, p. 265ss.);

‹Probitad porta felicitad› (‹Annalas› IV, p. 201ss.);

‹Las trais nuschs› (‹Annalas› VIII, p. 297ss.).

La novavla annada da las ‹Annalas› reproducescha ‹Il mulin solitari› dal ‹Novellist› cun diversas midadas linguisticas e materialas che nus na pudain betg approvar; la dieschavla annada medemamain ‹Dieu protegia ils ses› e l’indeschavla (1896) ‹Ils ertavels da l’onda («anda»!) mastralessa›. –

Questas novellas èn tuttas sin fundament da l’impaginaziun fatga per las ‹Annalas› vegnidas restampadas separadamain e pon vegnir retratgas en la libraria dad J. Rich a Cuira. La scena principala da questas novas istorgettas èn u Domat, sia vischnanca da patria, u il territori da l’Alvra.

Las autras valladas avevan, sco ch’i para, stridà Bühler memia fitg per anc vegnir resguardadas vinavant. Er questas novellas cuntegnan differentas bellas partidas – vairamain naziunalas – e meritan perquai da vegnir legidas, schegea ch’ils motivs e l’economia da las emprimas istorgettas dal ‹Novellist› sa repetan qua cuntinuadamain. La dicziun daventa pli e pli affectada ed artifiziala, ina consequenza da l’ultim svilup da sias tendenzas fusiunisticas.

4. Dramas. Gia en il ‹Novellist› dal 1867 aveva Bühler publitgà la versiun da ‹Dr. Poschius› (‹Il doctur e siu servitur›, p. 353ss.) ch’è daventada generalmain enconuschenta e vegn anc adina represchentada.

Las ‹Annalas› cuntegnan en quest grà duas versiuns d’impurtanza:

‹Gian Caldar›, drama en tschintg acts da Placid Plattner (‹Annalas› II, p. 69ss.)¹⁴;

‹Joseph Heyderich u difeltat Germana. Üna vera anecdota, per drama in ün act da Th. Körner. Versiun metrica da J.A. Bühler›.

La versiun da ‹Gian Caldar›, noss Tell grischun, meritass da daventar pli enconuschenta. La giuventetgna da nossas vischnancas rumantschas duess ristgar sia represchentaziun. Quai fiss il vair toc per festiva vengiantamain en ina vischnanca la festa da la battaglia sin il brutg da Mals. Deplorablamain n’ha Bühler mai gì il curaschi da scriver in drama grischun original.

5. Proverbis. ‹Collecziun da proverbis rhaeto-romanschs› (‹Annalas› III, p. 3ss.). Questa collecziun cuntegna varga 3300 proverbis rumantschs u frasas proverbialas. La plipart da quels èn vairamain proverbis originals grischuns; ina part dentant consista u or da translaziuns da proverbis da differentas autras naziuns ni er or da proverbis che ses spiert poetic ha inventà. Grondamain da deplorar è entant visavi questa ritga collecziun la mancanza dal senn istoric tar Bühler. El avess en sia collecziun duì primo distinguer tranter ils proverbis vegls grischuns ed ils auters ed avess ultra da quai duì reproducir ils proverbis oriunds dal Grischun en ils dialects da lur origin e betg en il dialect da fusiun. Quai è la gronda menda da sia collecziun. Abstrahà da quai cuntegna quella ina ritgezza da buns patratgs, da vegls pleds e da vairamain bunas furmas rumantschas ch’han per sasez ina grondissima valur litterara e linguistica.

6. Poesias diversas. Ultra da quai cuntegna las ‹Annalas› en tut las annadas ina quantitad da poesias a la moda da las poesias en las ‹Rimas› ed en il ‹Novellist›. Vairamain originalas èn duas da sias poesias en il dialect da Domat: ‹Dalla chenga alla fossa› (‹Annalas› I, p. 300) e particularmain ‹Da nozzas bellas› (‹Annalas› X, p. 236ss.). Finalmain fissan anc da resguardar ina quantitad da poesias publitgadas en la ‹Gasetta Romontscha›, en il ‹Calender Romontsch› da Mustér, da producziuns poeticas fatgas per diversas chaschuns, per exempel per chaschun dal Tschaiver rumantsch a Cuira etc. Ma nossa biografia è gia uss per il volum da las ‹Annalas› memia lunga e nus stuain finir. –

Dond in’egliada retrospectiva sin quai che noss Bühler ha scrit e lavurà per la lingua rumantscha e sia litteratura, stuain nus absolutamain conceder ch’el saja fin uss stà il pli premurà, il pli activ promotur e cultivatur da nossa favella e ses autur il pli productiv. E tut quella stenta e bregia ha el sa dà gratuitamain, senza aspect u speranza d’in u l’auter avantatg material, senza pajaglia, anzi cun sacrifizis pecuniars – unfrendas grondas en cumparaziun cun sias resursas e cun las unfrendas materialas per chaussas d’util public usitadas tranter noss magnats. Mancond ultra da quai per las raschuns allegadas survart a ses sforzs per la fusiun il success sperà, racoltond er per sias lavurs pauc auter che protestas ed affrunts, ha el tuttina preservà sia premura e producziun sacrifitganta per nossa litteratura fin ils davos dis da sia vita. Er per las ‹Annalas› dal 1897 aveva el planisà ina novella, e pelvaira puspè ina nova, betg mo ina reproducziun or dal ‹Novellist›. Quai fiss spiert e senn naziunal da buna pasta. Tscherts sabiuts numnan in sumegliant operar nar, confus e tup; ma persunas ch’han il chau sisum ed in cor da charn e sang en il pèz respectan e venereschan talas persunalitads en perpeten, er sch’els n’èn betg adina stads d’accord cun lur ideas.

*

Professer Bühler è dal reminent stà a rapport social in um d’ina conduita exemplarica, in um religius e fidaivel a sia confessiun ertada, conscienzius en sia clamada, amiaivel, cordial e bainvulent en la conversaziun cun ses scolars, amis ed enconuschents, in bun consort e premurus bab da famiglia. Senza facultad ha el cun sia dunna prusa ed activa mantegnì ed educà ina descendenza numerusa e procurà a 8 uffants ina buna instrucziun per la vita pratica.

In da ses figls è da preschent professer a la scola chantunala, in auter ha ina stupenta plazza da directur da musica a Buenos Aires en l’America, in terz è spiritual; da las figlias è ina dapi blers onns guvernanta en ina ritga famiglia en Frantscha, in’autra sora da la misericordia ad Ingenbohl (chantun Sviz). –

Bühler era da buna, ferma constituziun, n’era durant sia vita mai stà vairamain malsaun; qua ha la dolur pervi da la mort da sia consorta dà a sia natira l’emprim stausch. Ins veseva e sentiva or dal discurs dal bun um, co ch’el laschava encrescher per sia dunna ch’era en tuttas adversitads adina stada ses sustegn, ch’aveva tegnì davent dad el ils quitads e consolà el en las consequenzas da ses disgusts. Sias davosas chanzuns respiran perquai dapertut questa encreschadetgna. En ses ‹Di dellas olmas› planscha el:

Il munt intèr oz fitg se contristescha

E non po sias larmas retener.

Ma jeu, mettend questas dolurs in rima,

Totüna hai cattau ün grand confort;

Pertgei miu cor cun alta vusch m’acclama:

‹Revèr e nova vita dat la mort!›

Ed en la ‹Fossa della mamma› (1896) di el sur da l’amur da la mamma che sa ferma e veglia er anc sur fossa per il consort bandunà ed ils uffants orfens:

Infant, per cert tü mi pos crer,

L’amur de tia cara mamma

De perder mai tü stos temer.

Na, semper arda quesat flammà

Et arda er, sche sepellida,

Sut terra a tes ögls svanida.

La vigilgia da Nadal (1897) è el alura andetgamain partì da quest mund per ir a revair questa chara mamma. –

En il santeri davos la catedrala stat sia fossa.

... En gliez stgir ruvaus –

Leu dorm’il staunchel, leu fa’l in paus.

Annotaziuns

¹ Tar las grondas chaussas basti gia da las avair vulì. [Remartga redacziunala].

² En l’edifizi da l’actual seminari da scolasts.

³ Communitgà da signur J.G. Menn a Glion.

⁴ Cf. l’artitgel ‹Romontsch u Tudesc› en las ‹Annalas› da 1893, p. 17, 19f.

⁵ Cf. Die romanische und italienische Journalistik in Graubünden, bearbeitet von J. Candreia, Kantonsbibliothekar in Chur. Separatabzug aus dem Buch ‹Die Schweizer Presse›, Bern 1896.

⁶ Schefredacziun: advocat e pli tard ustier Gion Giachen Capaul da Breil.

⁷ La Passiun da Balzer Alig (catolic) da 1675 cuntegna anc tut las furmas dal Nov Testament refurmà dal 1648.

⁸ Cf. l’introducziun da Bifrun en il ‹Nöw Testamaint›.

⁹ Ediziun da Muoth.

¹⁰ Nagin na vegn a pudair surdar, quai ch’el na posseda sez betg. [Remartga redacziunala].

¹¹ Tranter auter il 1875 in referat rumantsch da J.C. Muoth ch’è il 1880 vegnì publitgà dad A. Balletta en versiun tudestga en il ‹Sonntagsblatt› dal ‹Bund› (nr. 7–11) sut il titel: ‹Über Ursprung und Verbreitung der Rhäto-romanischen Litteratur›. Cf. ‹Verzeichnis Rhätoromanischer Litteratur› da prof. Böhmer, p. 213 sub 1880.

¹² Cf. ils protocols da la nova Societad.

¹³ L’objectivitad istorica dastgass visavi questa lavur pretender ch’el avess reproducì ils novs statuts e la circulara ‹Al pievel romontsch› en il dialect original da l’autur da quellas (Muoth) e betg en ses idiom da fusiun, dond qua tras da crair ch’el sez saja stà reorganisatur da la nova Societad, in merit ch’è da contribuir particularmain a Balletta, prof. Candreia, canoni Tuor, maior Caviezel, maior Gross, Muoth etc.

¹⁴ Da retrair, sco allegà survart, da J. Rich a Cuira.

Indicaziuns bibliograficas

Transposiziun da la versiun sursilvana cumparida sut il titel Professor Gion Antoni Bühler, president della Societad Rhaeto-romanscha (1886–1897), en: Annalas 12, 1898, p. 323–356.

Licenza