Progreso/Triesma Yaro/Numero 27/Kom­pa­rado

[ 172 ]

Komparado.

Germana Espe­ran­tisto (marto) aranjis konkurso di tradukado, publi­ki­gante germana artiklo da Prof. W. Förster, ed invitante sa lektanti sendar ad ol la traduki. Ni volis partoprenar ta [ 173 ]konkurso, e sendis quik nia traduko en Ido, la 6 marto, a S^o W. Förster ipsa. En la n^o di aprilo Germana Espe­ran­tisto publikigis la traduko, quan ol judikis la max bona ; ni reproduktas ol hike apud la nia ; nia lektanti povos komparar. La nia sequas la texto multe plu proxime ed exakte ; to explikas, ke ol esas plu longa en kelka frazi, qui videble embarasis la Esperantala tradukanto. S^o C. Bourlet publikigis altra traduko en La Revuo di aprilo ; ni ne povas insertar ol, sed ni citos en noto la precipua loki en qui ol divergas de la texto di Germ. Esp., kun la signo « C. B. ».

ESPERANTO Evoluciaj gradoj de la helplingva komuneco[1].	IDO La gradi di devlopo di la komuneso di la helpanta linguo.
En la lastaj tempoj la mal­uti­loj[2] de la divers­lin­gveco farighis evidente chiam pli pre­man­taj kaj kon­fu­zi­gaj[3]. La entu­zias­mo por naciaj lingvoj, sekve de poli­tikaj influoj[4], kreskis pli ol ghi mal­gran­di­ghis. Kaj la kon­traua entu­zias­mo por pro­gre­sigo[5] kaj dis­vas­tigo de lingvo komuna por la tuta homaro faris en ne mal­mul­taj lokoj la impre­son de vanta mal­sha­tinda unu­for­migo, dum la diver­seco de naciaj lingvoj kaj lite­ra­tu­roj devus esti rigar­data kvazau esenca kaj kons­tanta ele­mento de la komuna kul­turo.	La detri­menti di la diver­seso di lingui divenis evi­dente sempre plu­je­nanta e tru­blanta en la lasta tempi. La poli­ti­kal eventi plu aug­men­tis kam dimi­nu­tis l’entu­zias­mo por la nacio­nala lingui. E l’opo­zita entu­zias­mo por la dev­lopo e difuzo di linguo komu­na a la tuta homaro pro­duk­tis unesme en multa loki l’im­pre­so, ke on vizas ste­rila ega­ligo, dum ke la diver­seso di la nacio­nala lingui e lite­ra­turi devas esar kon­si­de­rata quale durante esen­cala ele­mento di la komuna civi­li­zeso.
Alia sen­kre­di­tigo[6] de la ideo pri lingvo inter­nacia estas la batalo inter la diver­saj sis­te­moj, kies nombro shajne emas[7] fari­ghi egala al tiu de la naciaj lingvoj. Kion oni devas fari por kon­ten­tigi iom post iom la ne­du­be­blan, kons­tante kres­kan­tan bezo­non pri[8] unu­for­mi­goj kaj[8] komu­naj kom­pre­ni­loj sur la kampo de parolo kaj skribo, ne limi­gante[9] la sanan, kre­an­tan[10] indi­vi­due­con kaj libe­re­con de la diver­saj popo­la­ni­moj ?	Nun advenas, por sen­kre­di­ti­gar l’ideo di uni­ver­sala linguo, la riva­leso inter sa diver­sa sis­temi, di qui la nom­bro sem­blas volar egale­sar la nom­bro di la nacio­nala lingui. Quon on devas facar, por kon­ten­ti­gar gra­doze la nedu­be­bla e certe kres­kan­ta bezono di ula uni­for­migo e di ula komuna kom­pre­nili di la homaro en la domeno di la parolo e skribo, sen res­trik­tar irge per to la sana e fekun­da par­ti­ku­la­reso e libe­reso di la diversa nacio­nal anmi ? [ 174 ]
Kom­pre­ne­ble, oni devus komen­ci per la plej sim­plaj, faci­laj kaj por chiuj evi­den­taj komu­na­jhoj de laboro kaj de inter­ri­la­toj, nome per la kal­ku­lado kaj la nom­bro­for­moj[11], poste per la divido kaj kal­kulo de l’tempo. Eli­rante de tio, oni trans­iros[12] al la ter­mi­naro de la plej ordi­nara tek­niko kaj iom post iom al tiuj fakoj de la indus­trio, tek­niko kaj scienco, en kiuj la nacieco[13] de lingvoj ludas nenian rolon, sed por kiuj unueca kom­pre­nigo[14] havas grandan socian kaj eko­no­mian gra­ve­con. Sam­tempe estos fori­gi­taj plej evi­dente kaj efike la mal­per­fek­ta­jhoj de la ghis­nunaj per his­to­ria influo enkon­du­ki­taj nomoj[15] kaj espri­moj en parolo kaj skribo.	Vide­ble on devas komen­car per la labo­ral e komu­ni­kal moyeni max simpla e facila, e pluse kono­cata da omni, nome per la nom­bro-sis­temo e la formi di nom­bri­fado, pose per la divido e kal­kulo di la tempo, e de ibe pasar a la ter­mi­naro di la max ordi­nara tek­niko e gra­doze en la bran­chi di la mes­tieri, di la tek­niko e di la cienco, qui nule kon­cer­nas la nacio­nala par­ti­ku­la­reso di la linguo, sed en qui l’une­sala inter­­kom­preno havas granda sociala ed eko­no­miala importo. Per to on supre­sos sam­tempe la neper­fek­tesi di la til­nuna (paro­lala e skri­bala) ter­mini ed expre­suri, kun lia his­to­riale nas­kinta diver­seso, per la max evi­denta ed utila maniero.
Mi jam antaue rapor­tis en tiu chi jhur­nalo pri la unueca pli­bo­nigo de la kal­ku­lado[16] per komu­naj, raciaj es­pri­moj por ansta­taui la mal­per­fek­ta­jhojn, kiuj nun ekzistas en pres­kau chiuj naciaj lingvoj kaj pre­cipe[17] en la ger­mana, kies man­koj eks­treme mal­uti­las che la tut­monda ko­mer­co[18].	Me ja expli­kis me hike pri l’une­sala plu­bo­nigo di la nom­bro­sis­temo per komuna lin­guala expres-formi max racio­nala, vice la neper­fek­tesi exis­tanta en preske omna nacio­nala lingui, e preske max grave en la ger­mana (e qui nocas aparte ca linguo sur la mondo-mer­kato). [ 175 ]
Hodiau mi dezi­ras diri nur kel­kajn vor­tojn pri mova­do, kiu celas enkon­du­kon de pli­boni­gita, unu­eca kalen­­dara formo, de mond­­kalen­­daro kiel eble plej simi­la al la ghis nun plej bona, t. e. la Gre­go­ria sun­­kalen­­daro, — alme­nau simi­la pri ghia super-taga[19] aran­gho, sed kun iom shan­ghita divi­do de la semaj­noj kaj mona­toj. Tiu chi mova­do ne devas esti kon­fuzi­gita[20] kun tiu, kiu celas la mal­­gran­­di­gon de la dat­­dife­­ren­­coj[21] de la Paska festo en la kris­ta­naro, sed kiu, por pli rapi­da atingo de tiu celo, ne oku­pas sin pri la pro­ble­mo de la tut­mon­da kalen­daro.	Cadie me volus ankore dicar kelka vorti pri la mova­do, qua vizas la kreo di uni­for­ma plu­bo­ni­gita kalen­daryo, t. e. di mon­dala kalen­daryo max pro­xima posi­ble a la max bona nun exis­tanta, nome la gre­go­riala sunal kalen­daryo (admi­nime en sa meto­do di inter­polo, sed kun poke altra divi­do di sema­ni e mona­ti). Ca mova­do devas esar dis­tin­gata de ta qua vizas la dimi­nuto di l’ocili di la dato di Pasko en la kris­tana mondo, e qua restas anko­re sepa­rita de la pro­blemo di la mon­dala kalen­daryo, por atin­gar plu balde sua skopo.
La enkon­duko[22] de la uni­ver­sala ka­len­daro chefe pro­gre­sos kaj estos ankau pro­fi­tiga por la mova­do pri unu­eca ling­vo, se oka­zos inter­­kon­sento rilate al inter­nacia komu­na nomi­gado[23] por la nova divi­do de l’semaj­noj kaj mona­toj[24] de la pro­jek­tita kalen­daro. Nur per tio la eston­ta uni­ver­sala kalen­daro[25] distin­gi­ghos de la diver­saj aliaj kalen­da­roj, kiuj dau­ros ekzisti para­lele[26], ghis iom post iom la plej prak­tika enpe­ne­tros en la vere komu­najn afe­rojn de la vivo kaj labo­ro[27]. Ion simi­lan ni ja nun sper­tas en la kam­po de la temp-difino[28] (loka kaj tut­monda) kiel ankau rila­te al mezu­ro kaj pezo[29].	L’insti­tuco di mon­dala kalen­daryo esos esen­cale avan­cata, ed anke ol favo­ros la mova­do por komu­na lin­guo, nur kande on esos reali­ginta en olca inter­kon­sento pri uni­ver­sala ter­mini por la nuva divi­do di sema­ni e mona­ti di la pro­yek­to di mon­dala kalen­daryo. Nur per to la futu­ra uni­ver­sale valo­ranta kalen­daryal indi­ki dis­tin­gesos per­fek­te klare de l’altra diver­sa for­mi di kalen­da­ryi, ed ici povos sen detri­mento per­ma­nar, til altra aran­jo, apud molan­dala kalen­da­ryo, til ke la sis­te­mo sole opor­tuna en la vere komu­na aferi im­po­zos su pos tem­po en la kon­cer­nata dome­ni di la vivo e di la labo­ro. Ni ya spe­rien­cas ja ulo simi­la en la dome­no di l’indi­ki di l’tem­po (lokal tem­pi e mon­dal tem­pi), anke en la sis­te­mo di mezu­rili e pon­de­rili. [ 176 ]
Komen­cante de la kal­ku­lado[30] kaj de la kalen­dara nomi­gado[31] kaj iom post iom pene­tran­te chiam pli efike en la tek­ni­kon kaj scien­con, la uzado de uni­ver­salaj ling­vaj kom­pre­ni­loj pli certe en­ra­di­ki­ghos ol per ia entu­zias­ma revo de abso­luta unu­for­me­co. (Germana Espe­ran­tisto, aprilo 1910).	Depar­tan­te de la nom­bri­fado e de la kalen­da­ryo e pene­tran­te sem­pre plu efi­kive gra­doze en la tek­niko e la cien­co, l’uza­do di uni­ver­sala lin­gua­la kom­pre­nilo kres­kos plu seku­re kam per irga komu­ne­sal revo di abso­luta uni­for­meso. Trad. L. Couturat.

Ni pregis S^o W. Förster, ke il komparez la du traduki, e konseque la du lingui, e ke il igez insertar nia traduko en Germ. Esp., por ke l’ Espe­ran­tisti povez judikar pri la supereso di Esperanto sur nia « linguacho ». Ni ne dubas ke, per sa alta influo en « Esperantuyo », il obtenos facile ta inserto de Germ. Esp. ; plu facile kam ni obtenis de ta jurnalo l’inserto di respondo a la tro famoza letro subskribita da S^o Förster.

[ 177 ]

1. C. B. : « La shtupoj de l’ disvolvigho de la komuneco de helpa lingvo. »
2. C. B. : « mal­opor­tuna­jhoj ».
3. C. B. : « Konfuzantaj ». Qua esas do la verbo ? konfuzi o konfuzigi ?
4. C. B. : « dis­vol­vi­ghoj ».
5. C. B. : « dis­vol­vi­gho ».
6. C. B. : « Nun aldo­ni­ghas al la dis­kre­di­ti­gho ».
7. C. B. : « volas ».
8. Hike C. B. adjuntas du « iuj ». Plu exakta ; sed quante belsona !
9. Limigi $=$ igi limo ! quale ol povas signifikar : limitizar ? C. B. : « mal­hel­pante ». Sed D. ein­schrän­ken $=$ restriktar, ne malhelpar !
10. C. B. : « fekunda ». Idajo !
11. C. B. : « nombrado kaj kalkulado ». Quo esas nombrado, se nombro ne esas ago ? « Kalkulado » tradukas, che G. E., Zahlenwesen, che C. B. Zäh­lungs­for­men ; dufoye nejusta ! Kalkulado $=$ Rechnen ! Komparez en la sequanta lineo : Zeit­rech­nung $=$ kalkulo di la tempo.
12. C. B. : « transpashus ». Per quanta pazi (« pashi ») ?
13. C. B. : « la nacia memstareco ». G. E. eskamotis la malfacilajo : « die nationale Eigenart ». Sed « memstareco » tradukas « Selb­stän­dig­keit », ne « Eigenart », qua esas « par­ti­ku­la­reso » : vorto qua mankas en Esp. !
14. C. B. : « inter­konsento ». Kontresenca !
15. C. B. : « notacioj ». Eleganta neologismo ! « (bushaj kaj skribaj) ».
16. G. E. « kalkulado » $=$ C. B. « nombrado » (v. ^[11]).
17. C. B. « preskau plej malbone » ; plu exakta.
18. C. B. « en la mondofoiro ». Ico memorigas la « World’s fair » ! On vidas, ke Esp. indijas hike la justa vorto : merkato.
19. C. B. : « superyara ». Ne plu bona e klara kam « supertaga » ! Sed Esp. indijas vorto por tradukar : Schalt‑ (interpolar).
20. Konfuzigi $=$ igar konfuza ! C. B. : « devas esti apartigita ».
21. Dat­dife­renco esas nejusta. C. B. : « oscilo », quale ni.
22. C. B. : « disvolvigho ». Favorata termino !
23. Nomigi $=$ igi nomo ! C. B. : « esprimoj ».
24. C. B. : « semajn-kaj monat-dividoj ». Germanatra konstrukto, tute evitenda en inter­naciona linguo.
25. C. B. : « kalen­dar­­doni­toj » ! G. E. eska­motis la mal­faci­lajo : same pri « kalen­dar­­for­moj ».
26. Hike G. E. omisis tuta frazeto, quan C. B. tradukas tale : « tiel longe kiel bezone… sen ia danghero apud la mond­kalen­daro », « Sen ia danghero » esas tro forta por tradukar « unbe­denk­lich » ; sed Esp. ne havas detrimento !
27. C. B. : « en la respondaj viv‑ kaj labor-kampoj ». Quante klara ed eleganta ! (v. ^[24]).
28. C. B. : « hordonitoj ». La « temp-difino » esas nejusta.
29. C. B. : « en la mezur-kaj pezkampo ». Definitive, l’autoro afecionas ta konstrukto, e la vorto kampo (D. Wesen).
30. C. B. : « nombrado » (v. ^[11]).
31. « Nomigado » neutila e nejusta (v. cetere ^[23]).