Progreso/Triesma Yaro/Numero 27/Pri la direciono di derivo

[ 154 ]

Pri la direciono di derivo.

La max importanta skopo, quan nia linguo vizas, esas ta quan S^o Jespersen montris a ni : « Maxima facileso por la max multi ». Por atingar ta grandega skopo, l’inicatanti sequis plura reguli, quale ta pri l’exkluzo di la soni malfacila por kelki (ü, kn, hh, e c.) o ta di S^o Ostwald pri unasenceso di la radiki en omna derivi. Altra principi esas trovebla en la vortari o la gramatiko per atencema lektado, quankam li ne esas enuncita specale. Unu de li semblas tante klara ed esas ja sequita tante precize preske omnaloke, ke on opinionis nenecesa enuncar ol vorte : La direciono di derivo devas esar tam naturala kam posibla.

Me enuncas hike ta regulo pro du kauzi : 1^e ol servis me tre [ 155 ]bone en la selekto di la propozita teknikal vorti (videz pagino…) ; 2^e me trovis kelka (quankam tre malmulta) kazi, ube ol ne esis sequata ed ube on sendube ne trovis la max bona formi. Me rimarkas de l’ komenco, ke ta regulo, quale ti pri malfacila soni o pri konstanta formo od altra, esas subordinita a ta pri la maxima facileso.

La deriv­dire­ciono dependas de la speco di la vorto, quan on selektas quale origino di la derivo. Tale la sequanta (horizontala) seryi esas omna justa logike :

1. klara	2. klareso	3. klarigar	4. klarijar.
2. klaro	3. klarizar	1. klaroza	4. klarozijar.
3. klarar	1. klarita	2. klariteso	4. klaritijar.
4. klarar	1. klarinta	2. klarinteso	3. klarigar.

(La vorti kun la sama cifri signifikas la samo en ta seryi).

Nulu dubos, ke l’unesma seryo nun adoptita esas la max bona e la max naturala. (Rimarkez ke ol esas anke la max mallonga !)

1. En ta kazo quale en mult altri, la naturaleso di la deriv­dire­ciono esas facile konstatebla per l’inter­nacione adoptita direciono :

D.	klar,	Klarheit,	erklären,	klar werden.
	hell,	Helligkeit,	erhellen,	hell werden.
E.	clear,	clearness,	to clear	to become clear.
F.	clair,	clarté,	éclaircir,	s’éclaircir.
I.	chiaro,	chiarezza,	chiarire,	schiarirsi.
S.	claro,	claridad,	clarificar,	clarear.
R.	yasnüi,	yasnost,	proyasnity,	proyasnitsa.

2. En altra kazi la deriv­dire­ciono esas preske inter­naciona, adminime en la vorti di la sama radiko :

diferar, difero, diferanta esas la seryo di E.F.I.S., dum ke D. formacas la seryo : verschieden, Verschie­denheit, verschieden sein, qua korespondus a : difera, difereso, diferesar. Omnu konsentos, ke l’adoptita seryo esas plu naturala pro sa plua inter­na­cio­neso.

3. La deriv­dire­ciono povas mem esar tute ne inter­naciona e tamen tre naturala : sancionar, sanciono esas tre bona e naturala, pro ke ta seryo livras la max inter­naciona e konseque max facila formi, quankam sanciono, sancionizar esus la direciono plu inter­naciona :

D.	Sanktion, sank­tion­nieren.
F.	sanction, sanctionner.
I.	sanzione, sanzionnare.
S.	sanción, sancionar.

4. Ultre la naturaleso di la rezultanta formi, anke la logikaleso povas « justifikar » deriv­dire­ciono mem tute ne inter­naciona : expertizar, expertizo, exper­ti­zisto.

[ 156 ]

Derivo de experto : D. Experte, E. expert, F. expert, esus tute neposibla per nia afixi ; sed en tala kazi me dubas, kad la rezultanta vorti ne esas tro nenaturala e kad du radiki ne esus preferinda : experta, experto, ed expertizar, expertizo.

Memorez ke en multa kazi, specale en la nomizo di fakisti, on adoptis ja du radiki : filologo, filologio ; filozofo, filozofio, anke demokrata, ‑o, demokratio. Me opinionas, ke on hike iris mem tro fore en la naturaleso, e ke on admisez filozofisto, filologisto, quale on ja adoptis fizio­lo­gisto, bota­ni­kisto e mult altri. Nam nun existas stranja neanalogesi. Rimarkez ex. :

demo­krata, ‑o — demo­kratio, du radiki !
aristokrato, ‑o, ‑aro, ‑eso, ‑ismo, un radiko ! [1]

5. En kelka kazi on ne povas konstatar qua esas l’original vortospeco en la natural lingui, pro ke li formacas la derivuri nemediate. Ex. qua esas justa : segar, segilo, o sego, segagar ?

D.	Säge, sägen,	I.	sega, segare.
E.	saw, to saw,	S.	sierra, serrar.
F.	scie, scier,	R.	pila, pility.

En tala kazi on devos decidar segun analogesi, sonoreso, mallongeso, e c. Tale l’adoptita segar, segilo semblas preferinda a sego kun la malbela segagar.

Nun esez permisata a me montrar kelka kazi, en qui ta regulo pri deriv­dire­ciono semblas a me esar violacita.

hardar venas de D.E. ; or en ta du lingui on havas la seryi D. hart, härten ; E. hard, to harden, do Ido harda, hardigar. (Me sentas hardar sempre quale Espe­ran­tismo.) (1^a kazo).

La du seryi cizelar, cizelilo e limar, limilo semblas a me ne tre bone selektita, quankam li apartenas a la 5^a kazo, ed on do ne esas forcata vicigar li per cizelo, cizelagar e limo, limagar. Sed ta formi esus analoga a ta di la cetera simpla utensili : martelo, martelagar ; cizo, cizagar, e c. Ultre on evitus la malbela formo cizelilo. Cetere on mallongigus la multega kompozaji quale ston-cizelilo, manu­cizelilo e c. poliso­limilo, segilo­limilo e c. Cizelagar e limagar restas tamen sat mallonga ed on obtenas tale bona mezvaloro di longeso.

Inklina, inklineso, inklinigar esas tute kontre l’inter­naciona deriv­dire­ciono :

D.	nei­gen, Nei­gung, ge­neigt,
E.	in­cli­ne, in­cli­na­tion, in­cli­ned,
F.	in­cli­ner, in­cli­na­tion, in­cli­né,
I.	in­cli­na­re, in­cli­na­zio­ne, in­cli­na­to,
S.	in­cli­nar, in­cli­na­ción, in­cli­na­do, [ 157 ]
R.	na­klo­nity, na­klo­ne­niye, na­klon­nüi,

do Ido : inklinar, inklineso (pasivo), inklinita (1^a kazo). ^[2]

Riglar, riglilo esas nur D. En ta linguo la seryo esas Riegel, verriegeln. Do en Ido esus plu justa dicar riglo, riglagar o riglo-klozar. On tale evitus anke la malbela formo riglilo (1^a kazo).

Shirmar, shirmilo. En la vortaro me trovas nur D. Tamen ta vorto esas anke I. La seryi esas en la du lingui :

D.	Schirm, beschirmen.
I.	schermo, schermire.

Justa esus do Ido : shirmo, shirmizar (1^a kazo).

A. Wormser.

1. Pro ke demokratio nule esas grupo de demokrati, sed aristo­krataro esas grupo de aristo­krati. [N. D. L. R.].
2. D^ro. O. Liesche jus expresis a ni la sama opiniono. Tale « la bona spiriti konkordas », segun la proverba formulo. [N. D. L. R.].